Cantares gallegos

 

I

      _As de cantar_

    _Que ch’ ei de dar zonchos;_

    _As de cantar_

    _Que ch’ ei de dar moitos._

    I

      «As de cantar,

    Meniña gaiteira,

    As de cantar,

    que me morro de pena.

      Canta, meniña,

    Na veira da fonte,

    Canta, dareiche

    Boliños do pote.

      Canta, meniña,

    Con brando compás,

    Dareich’ unha proya

    Da pedra do lar.

      Papiñas con leite

    Tamén che darei,

    Sopiñas con viño,

    Torrexas con mel.

      Patacas asadas

    Con sal e vinagre,

    Que saben á noces,

    ¡Qué ricas que saben!

      ¡Qué feira, rapaza,

    Si cantas faremos!...

    Festiña por fora,

    Festiña por dentro.

      Canta si queres,

    Rapaza do demo,

    Canta si queres,

    Dareich’ un mantelo.

      Canta si queres,

    Na lengua qu’ eu falo,

    Dareich’ un mantelo,

    Dareich’ un refaixo.

      Có son da gaitiña

    Có son da pandeira,

    Che pido que cantes,

    Rapaza morena.

      Có son da gaitiña,

    Có son do tambor,

    Che pido que cantes,

    Meniña, por Dios.»

    II

      Así mô pediron

    Na veira do mar,

    O pe das ondiñas

    Que veñen e van.

      Así mô pediron

    Na veira do río

    Que corr’ entr’ as erbas

    Do campo frorido.

      Cantaban os grilos,

    Os galos cantaban,

    O vento antr’ as follas

    Runxindo pasaba.

      Campaban os prados,

    Manaban as fontes

    Antr’ erbas e viñas,

    Figueiras e robres.

      Tocaban as gaitas

    O son das pandeiras,

    Bailaban os mozos

    Cás mozas modestas.

      ¡Qué cofias tan brancas!

    ¡Qué panos con freco!...

    ¡Qué dengues de grana!

    ¡Qué sintas!, ¡qué adresos!

      ¡Qué ricos mandiles!

    ¡Qué verdes refaixos!...

    ¡Qué feitos xustillos

    De cor colorado!

      Tan vivos colores

    A vista trubaban,

    De velos tan váreos

    O sol se folgaba.

      De velos bulindo

    Por montes e veigas,

    Coidou qu’ eran rosas

    Garridas e frescas.

    III

      Lugar máis hermoso

    Non houbo na terra

    Qu’ aquel qu’ eu miraba,

    Qu’ aquel que me dera.

      Lugar máis hermoso

    No mundo n’ hachara,

    Qu’ aquel de Galicia,

    Galicia encantada.

      Galicia frorida,

    Cal ela ningunha,

    De froles cuberta,

    Cuberta de espumas.

      D’ espumas qu’ o mare

    Con pelras gomita,

    De froles que nacen

    O pe das fontiñas.

      De valles tan fondos,

    Tan verdes, tan frescos,

    Qu’ as penas se calman

    No máis que con velos.

      Qu’ os ánxeles neles

    Dormidos se quedan,

    Xa en forma de pombas,

    Xa en forma de niebras.

    IV

      Cantart’ ei, Galicia,

    Teus doçes cantares,

    Qu’ así mô pediron

    Na veira do mare.

      Cantar t’ ei, Galicia,

    Na lengua gallega,

    Consuelo dos males,

    Alivio das penas.

      Mimosa, soave,

    Sentida, queixosa;

    Encanta si ríe,

    Conmove si chora.

      Cal ela, ningunha

    Tan doçe que cante

    Soidades amargas,

    Sospiros amantes.

      Misterios da tarde,

    Murmuxos da noite:

    Cantar t’ ei, Galicia,

    Na veira das fontes.

      Qu’ así mô pediron,

    Qu’ así mô mandaron,

    Que cant’ e que cante

    Na lengua qu’ eu falo.

      Qu’ así mô mandaron,

    Qu’ así mô dixeron...

    Xa canto, meniñas,

    Coidá que comenso.

      Con doçe alegría,

    Con brando compás,

    O pe das ondiñas,

    Que veñen e van.

      Dios santo premita

    Qu’ aquestes cantares,

    D’ alivio vos sirvan

    Nos vosos pesares.

      De amabre consolo,

    De soave contento,

    Cal fartan de dichas

    Compridos deseyos.

      De noite, de día,

    N’ aurora, na sera,

    Oiresme cantando

    Por montes e veigas.

      Quen queira me chame,

    Quen queira m’ obrige,

    Cantar, cantareille

    De noit’ e de día,

      Por dalle contento,

    Por dalle consolo,

    Trocand’ en sonrisas

    Queixiñas e choros.

      Buscaime, rapazas,

    Velliñas, mociños,

    Buscaim’ antr’ os robres,

    Buscaim’ antr’ os millos.

      Nas portas dos ricos,

    Nas portas dos probes,

    Qu’ aquestes cantares

    A todos responden.

      A todos, qu’ á Virxen

    Axuda pedín,

    Por que vos console

    No voso sufrir.

      Nos vosos tormentos,

    Nos vosos pesares.

    Coidá que comenso...

    ¡Meniñas, Dios diante!

II

      Nasín cand’ as prantas nasen,

    Nô mes das froles nasín,

    Nunh’ alborada mainiña,

    Nunh’ alborada d’ abril.

    Por eso me chaman Rosa,

    Mais á dó triste sorrir,

    Con espiñas para todos,

    Sin ningunha para ti.

    Des que te quixen, ingrato,

    Tod’ acabou para min,

    Qu’ eras ti para min todo,

    Miña groria e meu vivir.

    ¿De qué, pois, te queixas, Mauro?

    ¿De qué, pois, te queixas, di,

    Cando sabes que morrera

    Por te contemplar felís?

    Duro crabo me encrabaches

    Con ese teu maldesir,

    Con ese teu pedir tolo

    Que non sei qué quer de min,

    Pois dinche canto dar puden

    Avariciosa de ti.

      _O meu corasón che mando_

    _C’ unha chave par’ ó abrir,_

    _Nin eu teño máis que darche,_

    _Nin ti máis que me pedir._

III

      --Dios bendiga todo, nena;

    Rapaza, Dios che bendiga,

    Xa que te dou tan grasiosa,

    Xa que te dou tan feitiña,

    Qu’ anque andiven moitas terras,

    Qu’ anque andiven moitas vilas,

    Coma ti non vin ningunha,

    Tan redonda é tan bonita.

    ¡Ben haya quen te pariu!

    ¡Ben haya, amén, quen te cría!

      --Dios vos garde, miña vella;

    Gárdevos Santa Mariña,

    Qu’ a bofé sôs falangueira,

    Falangueira e ben cumprida.

      --Meniña, por ben falada

    Ningunha se perdería:

    Cóllens’ entr’ os paxariños

    Aqueles que mellor trían;

    Morre afogado entr’ as pallas

    O pitiño que non chía.

      --Pois si vos foras pitiño,

    Dígovos, miña velliña,

    Que dese mal non morreras,

    Que chiar ben chiarías.

      --¡Ay!, que si non de min fora,

    ¡Miña filla, miña filla!

    Sin agarimo no mundo

    Desde que nasín orfiña,

    De port’ en porta pedindo

    Tiben que pasar á vida.

    E cand’ á vida se pasa

    Cal vida de pelegrina,

    Que busca pelegrinando

    O pan tódo-los días,

    De cot’ en lares alleos,

    De cot’ en extrañas vilas,

    Hay que deprender estonces

    Por no morrer coitadiña,

    O pe d’ un valo tumbada

    E de todos esquencida,

    O chío dos paxariños,

    O recramo das pombiñas,

    O ben falar que comprase

    A humildá mansa qu’ obriga.

      --¡Moito sabés, miña vella,

    Moito de sabiduría!

    ¡Quén poidera correr mundo

    Por ser como vos sabida!

    Qu’ anque traballos se pasen

    Aló pó-las lonxes vilas,

    Tamén ¡qué cousas se saben!

    Tamén ¡qué cousas se miran!

      --Máis val que nâs mires nunca,

    Qu’ estonces te perderías:

    ¡O qu’ ó sol mirar precura

    Logo quedará sin vista!

      --Dirés verdá, miña vella;

    Mais craras as vosas niñas,

    Emprestouvos hastr’ agora

    Groriosa Santa Lucía.

      --Moita devoçón lle teño,

    ¡Miña santiña bendita!

    Mais non sempr’ as niñas craras

    Son proba de craras vistas.

    Moitas eu vin com’ á augua

    Que corr’ entr’ as penas frías

    Gorgorexando de paso,

    Sereniña, sereniña,

    Qu’ antre tiniebras pousaban,

    Qu’ antre tiniebras vivían,

    Nas tiniebras d’ os pecados

    Que son as máis escondidas.

      --Si de pecados falades,

    E pan qu’ onde queira espiga,

    En tóda-las partes crese,

    En todas partes se cría;

    Mais uns son cor de veneno,

    Outros de sangre runxida,

    Outros, com’ á noite negros,

    Medran c’ as lurpias dañinas,

    Qu’ os paren entr’ ouro e seda

    Arrolados pó-l’ envidia,

    Mantidos pó-la luxuria,

    Mimados pó-la cobiza.

      --«Quen ven está, ven estea.»

    Déixat’ estar, miña filla,

    Nin precures correr mundo

    Nin tampouco lonxes vilas,

    Qu’ ó mundo da malos pagos

    A quen lle da prendas finas,

    E nas vilas mal fixeras

    Qu’ á aquí facer non farías,

    Qu’ anque ese pan varolento

    En todas partes espiga,

    Nunhas apoucado crese,

    Noutras medra qu’ adimira.

      --Falás com’ un abogado,

    E calquera pensaría

    Que deprendestes nos libros

    Tan váreas palabrerías,

    Todiñas tan ven faladas,

    Todiñas tan entendidas;

    E tal medo me puñeches

    Que xa d’ aquí non sahira

    Sin levar _Santos-escritos_

    E medalliñas benditas

    Nun lado do meu xustillo,

    Xunto d’ unha negra figa,

    Que me librasen das meigas

    E máis das lurpias dañinas.

      --Que te libren de ti mesma,

    Pídelle á Dios, rapariga,

    Que somos nos para nos

    As lurpias máis enemigas.

    Mais xa ven á noite vindo

    Co seu manto d’ estreliñas,

    Xa recolleron ó gando

    Que pastaba na cortiña,

    Xa lonx’ as campanas tocan,

    Tocan as Ave-Marías,

    Cada conexo ô seu tobo

    Lixeiro, lixeiro tira,

    Qu’ é mal compañeiro á noite

    Si á compañeiro s’ obriga.

    Mas ¡ay! qu’ eu non teño tobo

    Nin burata conocida,

    Nin tellado que me cruba

    Dos ventos da noite fría.

    ¡Qué vid’ á dos probes, nena!

    ¡Qué vida, qu’ amarga vida!

    Mais Noso Señor foi probe,

    ¡Qu’ esto d’ alivio nos sirva!

      --Amén, miña vella, amén;

    Mais pó-las almas benditas

    Oxe dormirás n’ un leito

    Feito de palliña triga,

    Xunta do lar que vos quente

    Cá borralliña encendida,

    E comerés un caldiño

    Con patacas e nabizas.

      --¡Bendito sea Dios, bendito,

    Bendit’ á Virxe María,

    Que con tanto ben m’ acode

    Por unha man compasiva!

    O Señor che dé fertuna

    Con moitos anos de vida;

    ¡Volvansech’ as tellas d’ ouro,

    As pedras de prata fina,

    E cada gran seu diamante

    Che se volva cada día!

    Y agora, miña rapaza,

    Por qu’ un pouco t’ adivirtas

    Bailando c’ as compañeiras

    Que garulan ná cociña,

    Eiche de contar historias,

    Eiche de cantar copriñas,

    _Eiche de tocar as cunchas,_

    _Miña carrapucheiriña_.

IV

      _Cantan os galos pr’ ó día,_

    _Érguete, meu ben, e vaite._

    _--¿Cómo m’ ei d’ ir, queridiña,_

    _Cómo m’ ei d’ ir e deixarte?_

      --D’ eses teus olliños negros

    Como doas relumbrantes,

    Hastr’ as nosas maus unidas

    As vagoas ardentes caen.

    ¿Cómo m’ ei d’ ir si te quero?

    ¿Cómo m’ ei d’ ir e deixarte,

    Si cá lengua me desvotas

    E có coraçón me atraes?

    N’ un corruncho do teu leito

    Cariñosa m’ abrigaches;

    Có teu manso caloriño

    Os fríos pes me quentastes;

    E d’ aquí xuntos miramos

    Por antr’ ó verde ramaxe,

    Cal iba correndo á lua

    Por enriva dos pinares.

    ¿Cómo queres que te deixe

    Cómo que de ti m’ aparte,

    Si máis qu’ á mel eres dulce

    E máis qu’ as froles soave?

      --Meiguiño, meiguiño meigo,

    Meigo que me namoraste,

    Baite d’ onda min meiguiño

    Antes qu’ ó sol se levante.

      --Ainda dorme, queridiña,

    Antr’ as ondiñas do mare,

    Dorme por que m’ acariñes

    E por qu’ amante me chames,

    Que sol’ onde ti, meniña,

    Podo contento folgare.

      --Xa cantan os paxariños,

    Érguete, meu ben, qu’ é tarde.

      --Deixa que canten, Marica,

    Marica, deixa que canten...

    Si ti sintes que me vaya,

    Eu relouco por quedarme.

      --Conmigo, meu queridiño,

    Mitá da noite pasaches.

      --Mais en tanto ti dormías

    Contenteime con mirarte,

    Qu’ así sorind’ entre sonos

    Coidaba qu’ eras un ánxel,

    E non con tanta pureza

    O pe d’ un ánxel velase.

      --Así te quero, meu ben,

    Com’ un santo dos altares;

    Mais fuxe... qu’ ó sol dourado

    Por riba dos montes saye.

      --Irey, mais dame un biquiño

    Antes que de ti m’ aparte;

    Qu’ esos labiños de rosa

    Inda non sei como saben.

      --Con mil amores cho dera,

    Mais teño que confesarme;

    E moita vergonza fora

    Ter un pecado tan grande.

      --Pois confésate, Marica,

    Que cando casar nos casen,

    Non ch’ han de valer, meniña,

    Ni confesores nin frades.

    ¡Adiós, cariña de rosa!

      --¡Raparigo, Dios te garde!

V

      _Miña Santiña,_

    _Miña Santasa,_

    _Miña cariña_

    _De calabasa._

      _Ei d’ emprestarbos_

    _Os meus pendentes,_

    _Ei d’ emprestarbos_

    _O meu collar;_

      _Ei d’ emprestarcho,_

    _Cara bonita,_

    _Si me deprendes_

    _A puntear._

      --Costureiriña

    Comprimenteira,

    Sacha no campo,

    Malla na eira,

      Lava no río,

    Vay apañar

    Toxiños secos

    Antr’ ó pinar.

      Así á meniña

    Traballadora

    Os punteados

    Deprende ora.

      --Miña santiña,

    Mal me quixere

    Quen m’ aconsella

    Que tal fixere.

      Mans de señora,

    Mans fidalgueiras

    Teñen todiñas

    As costureiras;

      Boca de reina,

    Corpo de dama,

    Comprell’ á seda,

    Foxen d’ á lama.

      --¡Ay rapaciña!

    Ti tél-o teo:

    ¡¡¡Sed’ as que dormen

    Antr’ ó centeo!!!

      ¡Fuxir d’ á lama

    Quen naceu nela!

    Dios cho perdone,

    Probe Manuela.

      Lama con honra

    Non mancha nada,

    Nin seda limpa

    Honra emporcada.

      --Santa Santasa

    Non sós comprida,

    Decindo cousas

    Que fan ferida.

      Falaime solo

    D’ as muhiñeiras,

    D’ aquelas voltas

    Revirandeiras,

      D’ aqueles puntos

    Que fan agora,

    D’ afora adentro,

    D’ adentro afora.

      --Costureiriña

    D’ o carballal,

    Colle unha agulla

    Colle un dedal,

      Cose os buratos

    D’ ese teu cós,

    Qu’ andar rachada

    No manda Dios.

      Cose, meniña,

    Tantos furados,

    Y ora non penses

    Nos punteados.

      --Miña Santasa,

    Miña Santiña,

    Nin teño agulla,

    Nin teño liña,

      Nin dedal teño,

    Qu’ aló na feira

    Rouboume un majo

    Da faltriqueira,

      Decindo: «As perdas

    D’ os descoidados

    Fan ó lotiño

    D’ os apañados.»

      --¡Costureiriña,

    Qu’ á majos trata!

    Alma de cobre,

    Collar de prata.

      Mocidá rindo,

    Vellez chorando...

    Anda, meniña,

    Coida d’ o gando.

      Coida d’ as erbas

    D’ o teu erbal,

    Terás agulla,

    Terás dedal.

      --Deixad’ as erbas,

    Qu’ ó qu’ eu quería,

    Era ir cal todas

    A romería.

      ¡Y alí con aire

    Dar cada volta!

    Os ollos baixos,

    A perna solta.

      Pes lixeiriños,

    Corpo direito;

    ¡Pero, Santiña...

    Non lle dou xeito!

      Non vos metades

    Pedricadora,

    Bailadoriña

    Faceme agora.

      Vos dend’ arriva

    Andá correndo;

    Faced’ os puntos,

    Y eu adeprendo.

      Andá que peno

    Pó-los penares...

    Miray qu’ ó pido

    Chorando á mares.

      --¡Ay da meniña!

    ¡Ay da que chora!

    ¡Ay, porque quere

    Ser bailadora!

      Que cando durma

    No camposanto

    Os enemigos

    Faranlle espanto,

      Bailando enriva

    D’ as erbas mudas,

    O son d’ a negra

    Gaita de Xudas.

      Y aquel corpiño

    Que n’ outros días

    Tanto truara

    Nás romerías,

      O son dos ventos

    Máis desatados

    Rolará logo

    C’ os condenados.

      Costureiriña,

    N’ ei de ser, n’ ei,

    Quen che deprenda

    Tan mala ley.

      --¡Ay que Santasa!

    ¡Ay que Santona!

    Ollos de meiga,

    Cara de mora,

      Por n’ ei de porche

    Os meus pendentes,

    Por n’ ei de porche

    O meu collar,

      Xa que non queres,

    Xa que non sabes

    Adeprenderme

    A puntear.

VI

      _Nosa Señora da Barca_

    _Ten ó tellado de pedra;_

    _Ben ó pudera ter d’ ouro_

    _Miña Virxen, si quixera._

    I

      ¡Cánta xente..., cánta xente

    Por campiñas e por veigas!

    ¡Cánta pó-lo mar abaixo

    Ven camiño da ribeira!

    ¡Qué lanchas tan ben portadas

    Con aparellos de festa!

    ¡Qué botes tan feituquiños,

    Con tan feituquiñas velas!

    Todos cargadiños veñen

    De xentiña forasteira,

    E de rapazas bonitas

    Cura de todas las penas.

    ¡Cántos dengues encarnados!

    ¡Cántas sintas amarelas!

    ¡Cántas cofias pranchadiñas

    Dende lonxe relumbrean,

    Cal si fosen neve pura,

    Cal froles da primaveira!

    ¡Cánta maxesa nos homes,

    Cánta brancura nas nenas!

    Y eles semellan gallardos

    Pinos qu’ os montes ourean,

    Y elas cogolliños novos

    C’ orballo da mañán fresca.

      As de Muros, tan finiñas,

    Qu’ un coidara que se creban,

    C’ aquelas caras de virxe

    C’ aqueles ollos de almendra,

    C’ aqueles cabelos longos

    Xuntados en longas trenzas,

    C’ aqueles cores rousados,

    Cal si á aurora llos puñera,

    Pois así son de soaves

    Com’ aurora que comenza;

    Descendentes das airosas

    Fillas de pagana Grecia,

    Elas de negro se visten,

    Delgadiñas e lixeiras,

    Refaixo e mantelo negro,

    Zapato e media de seda,

    Negra chaqueta de raso,

    Mantilla da mesma peza,

    Con terciopelo adornado,

    Cánto enriva de sí levan;

    Filas de reinas parecen,

    Griegas estatuas semellan,

    Si á un rayo de sol poñente

    Repousadas se contempran;

    Ricos panos de Manila,

    Brancos e cor de sireixa,

    Crúzanse sobre ó seu seyo

    Con pudorosa modestia;

    E por antr’ eles relosen,

    Como brillantes estrelas,

    Aderesos e collares

    De diamantes e de pelras,

    Pendentes de filigrana

    E pechuguiñas de cera.

      As de Camariñas visten,

    Cal rapaciñas gaiteiras,

    Sayas de vivos colores

    Pó-lo pescozo da perna,

    Lucindo ó negro zapato

    Enriva de branca media.

    Chambras feitas de mil rayas

    Azuladas e bermellas,

    Con guarniciós que lles caen

    Sobr’ á rumbosa cadeira.

    Para tocar ó pandeiro,

    Non hay coma tales nenas,

    Que son as Camariñanas

    Feitas de sal e canela.

      As de Cé, ¡Virxe do Carme!,

    ¡Qué cariñas tan ben feitas!

    Cando están coloradiñas

    No ruxe-ruxe da festa;

    Cada mirar dos seus ollos

    Fire como cen saetas;

    Nin hay mans tan ben cortadas,

    Tan branquiñas e pequenas,

    Com’ as qu’ amostran finxindo

    Que non queren que llas vexan.

      Son as de Laxe unhas mozas,

    ¡Vaya unhas mozas aquelas!

    Sólo con velas de lonxe,

    Quitaselles á monteira;

    Porque son vivas de xenio

    Anque son rapazas netas.

    Bailadoras..., n’ hay ningunhas

    Que con elas se entrometan,

    Pois por bailar, bailarían

    No cribo d’ unha peneira;

    Mais en tocando á que recen,

    En rezar son as pirmeiras...

    Dan ó mund’ ó qu’ é do mundo,

    Dan á ygrexa ó qu’ é da ygrexa.

      As de Noya, ven s’ axuntan

    C’ as graciosas Rianxeiras,

    Pó-los redondos peïños,

    Pó-las cabeleiras crechas

    Pó-los morenos lunares,

    E pó-las agudas lenguas,

    Qu’ abofé qu’ en todo pican

    Como si fosen pementa.

      Veñen dempois recatadas,

    Anqu’ un pouquiño soberbias

    Por aquelo qu’ elas saben

    D’ antigüedad, e nobresa

    (Pois por acá todos somos

    Tal coma Dios nos fixera),

    As meniñas ben compostas

    D’ unha vila quisquilleira,

    Que por onde van parece

    Que van dicindo: «¡Canela!

    ¿Prantamos ou non prantamos

    A cantas hay n’ esta terra?»

    Mais si prantan ou non prantan,

    Non son eu quen ó dixera,

    Que fora pouca cordura,

    Que fora farta llanesa.

    Baste desir que xuntiñas

    Todas na porta da ygrexa

    Máis bonitas parecían

    Qu’ un ramiño de asucenas;

    Máis frescas qu’ unha leituga,

    Máis sabrosiñas que fresas.

    Xa que fosen de Rianxo,

    Que fosen de Redondela,

    De Camariñas ou Laxe,

    De Laxe ou de Pontareas,

    Todas eran tan bonitas,

    Todas tan bonitas eran,

    Qu’ o de máis duras entrañas

    Der’ as entrañas por elas...

    Por eso se derretían,

    Cal si foran de manteiga,

    Diante delas os rapaces,

    Os rapaciños da festa,

    Os mariñeiros do mare,

    Que dond’ á Virxen viñeran,

    Por qu’ á Virxen os salvara

    De naufragar na tormenta.

    Mais si salvaron no mare,

    Non se salvarán na terra;

    Mariñeiros, mariñeiros,

    Qu’ aquí tamén hay tormentas

    Qu’ afogan corasonciños

    Sin que lle vallan ofertas,

    Qu’ oye á Virxe os que s’ afogan

    Do mar antr’ as ondas feras,

    Mas non oye os namorados,

    Que d’ afogarse s’ alegran.

    II

      Ramo de froles parece,

    Muxía á das altas penas

    Con tanta rosa espallada

    N’ aquella branca ribeira,

    Con tanto carabeliño

    Que relose antr’ as areas,

    Con tanta xente que corre

    Que corr’ e se sarandea

    O son das gaitas que tocan

    E das bombas que reventan;

    Uns que venden limoada,

    Outros augua que refresca,

    Aqueles dulces resolio

    Con rosquilliñas d’ almendra,

    Os de máis alá sandías

    Con sabrosas sirigüelas,

    Mentras tanto qu’ algún cego

    O son d’ alegre pandeira,

    Toc’ un carto de guitarra

    Para que bailen as nenas.

    ¡Bendita á Virxe da Barca,

    Bendita por sempre sea!

    ¡Miña Virxen milagrosa,

    En que tantos se recrean!

    Todos van por visitala,

    Todos alí van por vela

    Na sua barca dourada,

    Na sua barca pequena,

    Dond’ están dous anxeliños,

    Dous anxeliños que reman.

    Alí chegou milagrosa

    Nunha embarcaçón de pedra,

    Alí, porque Dios ó quixo,

    Sempre adoradores teña.

    A pedra vala que vala,

    Sírvelle de centinela,

    E mentras dormen os homes,

    El’ adoraçón lle presta

    Con aquel son campanudo

    Qu’ escoitar lonxe se deixa,

    E á quen ó mar con bramidos

    Humildosos lle contesta.

    Cando as campanas repican

    E á música retumbea,

    Cal nun ceo, pó-las naves

    Da recollidiña ygrexa,

    Cand’ os foguetes estalan

    Nos aires, e voces frescas

    Pó-lo espaço, c’ as gaitiñas

    E c’ os tambores se mescran,

    Estonces a pedra vala

    Tan alegr’ e tan contenta,

    Qu’ anqu’ un cento de presoas

    Brinca e salta enriva dela,

    Coma si fose mociña,

    Máis que unha pruma lixeira,

    Alegre com’ unhas pascuas

    Salta e rebrinca con elas.

    Choven estonces presentes,

    Choven estonces ofertas,

    Que lle traen os romeiros

    En feitiñas carabelas,

    Diante da Virxe bendita,

    Os pes da sagrada Reina,

    E por eso alí lle cantan

    Cando se despiden d’ ela:

      _Nosa Señora da Barca_

    _Ten ó tellado de pedra;_

    _Ben ó pudera ter d’ ouro_

    _Miña Virxe, si quixera._

VII

      Fun un domingo,

    Fun pó-la tarde,

    Có sol que baixa

    Tras dos pinares,

    C’ as nubes brancas

    Sombra dos ánxeles,

    C’ as palomiñas

    Qu’ as alas baten,

    Con un batido

    Manso e suave,

    Atravesando

    Vagos celaxes,

    Mundos extraños

    Qu’ en rayos parten,

    Ricos tesouros

    D’ ouro e diamante.

    Pasin os montes,

    Montes e valles,

    Pasin llanuras

    E soedades;

    Pasin os regos,

    Pasin os mares,

    Con pes enxoitos

    E sin cansarme.

    —

      Colleum’ a noite,

    Noite brillante,

    C’ unha luniña

    Feita de xaspes,

    E fun con ela

    Camiño adiante,

    C’ as estreliñas

    Para guiarme,

    Qu’ aquel camiño

    Sólo elas saben.

      Dempois á aurora

    Có seu sembrante,

    Feito de rosas

    Veu á alumbrarme;

    E vin estonces,

    Antr’ o ramaxe

    D’ olmos é pinos

    Acobexarse,

    Branca casiña

    Con palomare,

    Dond’ as pombiñas

    Entran e sayen.

    N’ ela s’ escoitan

    Doçes cantares,

    N’ ela garulan

    Mozos galantes

    C’ as rapaciñas

    D’ outros lugares.

    Tod’ é contento,

    Tod’ é folgare,

    Mentras a pedra

    Bate que bate,

    Mole que mole,

    Dalle que dalle;

    Con lindo gusto

    Faille compases.

      Non hay sitiño

    Que máis m’ agrade

    Qu’ aquel muhiño

    D’ os castañares,

    Dond’ hay meniñas,

    Dond’ hay rapaces

    Que ricamente

    Saben loitare.

    Donde rechinan

    Hasta cansarse

    Mozos e vellos,

    Nenos é grandes;

    E anque non queren

    Qu’ aló me baixe,

    Sin qu’ o soupera

    Na casa naide,

      _Fun ó mohiño_

    _D’ ó meu compadre,_

    _Fun pó-lo vento,_

    _Vin pó-lo aire._

VIII

      Un repoludo gaitero

    De pano sedán vestido,

    Com’ un príncipe cumprido,

    Cariñoso e falangueiro,

    Antr’ os mozos o pirmeiro

    E nas siudades sin par,

    Tiña costum’ en cantar

    Aló pó-la mañanciña:

    _Con esta miña gaitiña_

    _As nenas ei d’ engañar._

      Sempre pó-la vila entraba

    Con aquel de señorío,

    Sempre con poxante brío

    Co tambor s’ acompasaba:

    E si na gaita sopraba,

    Era tan doçe soprar,

    Que ven fixera en cantar

    Aló pó-la mañanciña:

    _Con esta miña gaitiña_

    _As nenas ei d’ engañar._

      Todas por él reloucaban,

    Todas por él se morrían,

    S’ ó tiñan cerca, sorrían,

    S’ ó tiñan lonxe, choraban.

    ¡Mal pecado!, non coidaban

    Que c’ aquel seu frolear

    Tiña costum’ en cantar

    Aló pó-la mañanciña:

    _Con esta miña gaitiña_

    _As nenas ei d’ engañar._

      Camiño da romería,

    Debaixo d’ unha figueira,

    Canta meniña solteira

    ¡Quérote!, lle repetía...,

    Y él c’ á gaita respondía

    Por á todas envoucar,

    Pois ven fixeira en cantar

    Aló pó-la mañanciña:

    _Con esta miña gaitiña_

    _As nenas ei d’ engañar._

      Elas louquiñas bailaban

    E por xunta d’ él corrían,

    Cegas..., cegas que no vían

    As espiñas qu’ as cercaban;

    Probes palomas, buscaban

    A luz qu’ as iba queimar,

    Pois qu’ él soupera cantar

    Aló pó-la mañanciña:

    _Ó son da miña gaitiña_

    _As nenas ei d’ engañar._

      ¡Nas festas, cánto contento!

    ¡Cánta risa nas fiadas!

    Todas, todas namoradas

    Deranll’ ó seu pensamento;

    Y él que d’ amores sedento

    Quixo á todas engañar,

    Cand’ as veu dimpois chorar

    Cantaba nas mañanciñas:

    _Non sean elas toliñas,_

    _Non veñan ô meu tocar._

IX

      Díxome nantronte ó Cura

    Qu’ é pecado...

    Mais aquel de tal fondura

    Como ó facer desbotado.

      Dalle que dalle ó argadelo,

    Noite é día,

    E pensa e pensa n’ aquelo,

    Porfía que te porfía...

      Sempre malla que te malla,

    Enchendo á cunca,

    Porque ó que ó diantre traballa

    Din que acaba tarde ou nunca.

      Canto máis digo _¡arrenegado!_,

    _¡Demo fora!_,

    Máis ó demo endemoncrado,

    M’ atenta dempois y agora.

      Mais ansias teño, mais sinto,

    ¡Rematada!,

    Que non me queira Xacinto

    Nin solteira nin casada.

      Porque d’ este ou d’ outro modo,

    A verdá digo,

    Quixera atentalo e todo,

    Como m’ atenta ó enemigo.

      ¡Que é pecado..., miña almiña!

    Máis que sea;

    ¿Cál non vay, s’ é rapaciña,

    Buscando ó que ben desea?

      Nin podo atopar feitura,

    Nin asento,

    Que me está dando amargura

    Sempre este mal pensamento.

      Din que parês lagarteiro

    Desprumado,

    S’ é verdad, ¡meu lagarteiro

    Ten-m’ ó coraçón prendado!

      «Cara de pote fendido»,

    Ten d’ alcume;

    Mellor que descolorido

    Queróo tostado de lume.

      S’ elas calente miraran

    Meu amore,

    Nin toliña me chamaran,

    Nin ti me fixeras dore.

      Vino unha mañana d’ orballo,

    Á mañecida,

    Durmindo ô pe d’ un carballo,

    Enriba d’ a erba mollida.

      Arrimeime paseniño

    A sua veira,

    E sospiraba mainiño

    Como brisa mareeira.

      E tiña á boca entr’ aberta,

    Com’ un neno

    Que mirand’ ó ceu desperta

    Deitadiño antr’ ó centeno.

      Y as guedellas enrisadas

    Lle caían,

    Cal obellas en manadas,

    Sobre as froliñas que abrían.

      ¡Meu Dios! ¡Quén froliña fora,

    Das d’ aquelas...

    Quen as erbas qu’ en tal hora,

    O tiñan pretiño d’ elas!

      ¡Quén xiada, quén orballo,

    Qu’ ó mollou!

    ¡Quén aquel mesmo carballo

    Que c’ as pónlas ó abrigou!

      Mentras qu’ así ó contempraba

    Rebuleu,

    E pensei que me afogaba,

    O corazonciño meu.

      Bate que bate, batía

    Sin parar,

    Mais eu tembrando decía,

    Agora ll’ ei de falar.

      E volveu á rebulir

    Muy paseniño,

    ¡Ay!, e votei á fuxir,

    Lixeira pó-lo camiño.

      Despois chora que te chora

    Avergonzada,

    Dixen:--S’ el non me namora,

    Non lle direi nunca nada.

      E non me namora, non,

    ¡Maldizoado!

    Mentras ó meu coraçón

    Quérelle anque sea pecado.

      E vai tras d’ outras mociñas

    Tan contento,

    Y eu, con unhas cadiñas

    Prendino ô meu pensamento.

      E que queira que non queira,

    Está conmigo,

    Y á postre, y á derradeira,

    Con él m’ atenta ó enemigo.

      ¡Sempre malla que te malla

    _Enchendo á cunca!_

    _Y é qu’ ó qu’ ó demo traballa,_

    _Acabará tarde ou nunca._

      Por eso, anqu’ ó Cura dixo

    Qu’ é pecado,

    Mal que tanto mal me fixo,

    Nunca ó darei desbotado.

X

      «Quixente tanto, meniña,

    Tivenche tan grande amor,

    Que para min eras lua,

    Branca aurora e craro sol,

    Augua limpa en fresca fonte,

    Rosa do xardín de Dios,

    Alentiño do meu peito,

    Vida do meu corazón.»

    Así che falín un día

    Camiñiño de San Lois,

    Tod’ oprimido d’ angustia,

    Todo ardente de pasión;

    Mentras que ti m’ escoitabas,

    Depinicando unha frol,

    Por qu’ eu non vise os teus ollos

    Que refrexaban traiciós.

    Dempois que _sí_ me dixeches,

    En proba de teu amor,

    Décheme un carabeliño,

    Que gardín no corazón.

    ¡Negro carabel maldito

    Que me fireu de dolor!...

    Mais á pasar pó-lo río

    ¡O carabel afondou!...

    _«Tan bó camiño ti leves_

    _Com’ ó carabel lebou.»_

XI

      _Campanas de Bastabales,_

    _Cando vos oyo tocar,_

    _Mórrome de soidades._

    I

      Cando vos oyo tocar,

    Campaniñas, campaniñas,

    Sin querer torno á chorar.

    —

      Cando de lonxe vos oyo,

    Penso que por min chamades,

    E das entrañas me doyo.

    —

      Dóyome de dor ferida,

    Qu’ antes tiña vida enteira

    Y oxe teño media vida.

    —

      Sólo media me deixaron

    Os que d’ aló me trouxeron,

    Os que d’ aló me roubaron.

    —

      Non me roubaran, traidores,

    ¡Ay!, uns amores toliños,

    ¡Ay!, uns toliños amores.

    —

      Qu’ os amores xa fuxiron,

    As soidades viñeron...

    De pena me consumiron.

    II

      Aló pó-la mañanciña

    Subo enriva dos outeiros

    Lixeiriña, lixeiriña.

    —

      Com’ unha craba lixeira,

    Para oir das campaniñas

    A batalada pirmeira.

    —

      A pirmeira d’ alborada

    Que me traen os airiños,

    Por me ver máis consolada.

    —

      Por me ver menos chorosa,

    Nas sus alas má traen

    Rebuldeira e queixumbrosa.

    —

      Queixumbrosa e retembrando

    Por antr’ a verd’ espesura,

    Por antr’ o verde arborado.

    —

      E pó-la verde pradeira,

    Por riba da veiga llana

    Rebuldeira e rebuldeira.

    III

      Paseniño, paseniño,

    Vou pó-la tarde calada,

    De Bastabales camiño.

    —

      Camiño do meu contento;

    Y en tant’ o sol non s’ esconde,

    Nunha pedriña me sento.

    —

      E sentada estou mirando

    Cóm’ á lua vay sahindo,

    Cóm’ ó sol se vay deitando.

    —

      Cál se deita, cál s’ esconde,

    Mentras tanto corre á lua

    Sin saberse para dónde.

    —

      Para dónde vay tan soya,

    Sin qu’ á os tristes qu’ á miramos

    Nin nos fale nin nos oya.

    —

      Que si oira e nos falara,

    Moitas cousas lle dixera,

    Moitas cousas lle contara.

    IV

      Cada estrela, o seu diamante;

    Cada nube, branca pruma,

    Trist’ á lua marcha diante.

    —

      Diante marcha crarexando

    Veigas, prados, montes, ríos,

    Dond’ ó día vay faltando.

    —

      Falt’ ó día, e noit’ escura

    Vaixa, vaixa pouc’ á pouco,

    Por montañas de verdura.

    —

      De verdur’ e de follaxe,

    Salpicada de fontiñas

    Vaixo á sombra do ramaxe.

    —

      Do ramaxe donde cantan

    Paxariños piadores,

    Que c’ aurora se levantan.

    —

      Que c’ á noite s’ adormecen

    Para que canten os grilos

    Que c’ as sombras aparecen.

    V

      Corre ó vento, ó río pasa,

    Corren nubes, nubes corren

    Camiño da miña casa.

    —

      Miña casa, meu abrigo:

    Vanse todos, eu me quedo

    Sin compaña nin amigo.

    —

      Eu me quedo contemprando

    As laradas d’ as casiñas

    Por quen vivo sospirando.

    —

      Ven á noite..., morre ó día,

    As campanas tocan lonxe

    O tocar d’ _Ave María_.

    —

      Elas tocan pra que rece,

    Eu non rezo, qu’ os saloucos

    Afogándome parece

    Que por min tên que rezar;

    _Campanas de Bastabales,_

    _Cando vos oyo tocar,_

    _Mórrome de soidades._

XII

    I

      Vint’ unha crara noite,

    Noitiña de San Xoán,

    Poñend’ as frescas herbas

    Na font’ á serenar.

    E tan bonit’ estabas,

    Cal rosa no rosal,

    Que d’ orballiño fresco

    Toda cubert’ está.

    Por eso namorado,

    Con manso sospirar

    Os meus amantes brazos

    Voteiche pó-lo ban.

    E ti con doçes ollos

    E máis doçe falar,

    Meiguiña m’ envoucastes

    En pracido solás.

    As estrelliñas todas

    Qu’ aló no espaço están,

    Sorrindo nos miraban

    Con soave craridá.

    E foron, ¡ay!, testigos

    D’ aquel teu sospirar

    Qu’ ô meu correspondía

    Con amoriño igual.

    Pero dempois con outros

    Máis majos e galans

    (Mais non que máis te queiran,

    Qu’ haber non haberá),

    Tamén, tamén, meniña,

    Soupeches praticar

    A sombra dos salgueiros

    Cabo do romeiral.

    Por eso eu che cantaba

    En triste soledá,

    Cando, ¡ay de min!, te vía

    Con eles parolar.

    Coida, miña meniña,

    Das práticas que dás,

    _Que donde moitos cospen,_

          _Lama fan_.

    II

      ¡Qué triste agora te vexo!...

    ¡Qué triste, nena, estás!...

    ¿Os teus frescos colores,

    Dónde, meniña, van?

    ¿O teu mirar sereno,

    O teu doçe cantar,

    Dónde, meniña, dónde,

    Coitada toparás?

    Xa non te vin, meniña,

    Na noite de San Xoán

    Poñend’ as frescas herbas

    Na font’ á serenar.

    Xa non te vin fresquiña

    Cal rosa nó rosal,

    Que muchadiña estabas

    De tanto saloucar.

    Hôra de dor ferida

    Buscando á honriña vas,

    Á honriña que perdeches,

    Mais ¿quén ch’ á volverá?

    Eu ben, miña meniña,

    Ben ch’ á quixera dar,

    Qu’ aquel que ben te quixo

    Dóise de verte mal.

    Mais anque dir, eu diga,

    Que limpa, nena estás,

    Respóndenme sorrindo

    Por se de min bulrar.

    «Ben sabes, Farruquiño,

    Farruco dó Pombal,

    _Que donde moitos cospen,_

          _Lama fan_.»

XIII

      _San Antonio bendito,_

    _Dádeme un home,_

    _Anque me mate,_

    _Anque m’ esfole._

      Meu santo San Antonio

    Daime un homiño,

    Anqu’ ó tamaño teña

    D’ un gran de millo.

      Daimo, meu santo,

    Anqu’ os pes teña coxos,

    Mancos os brazos.

    —

      Unha muller sin home...

    ¡Santo bendito!

    É corpiño sin alma,

    Festa sin trigo.

      Pau viradoiro,

    Qu’ onda queira que vaya

    Troncho que troncho.

    —

      Mais en tend’ un homiño,

    ¡Virxe do Carme!,

    Non hay mundo que chegue

    Para un folgarse.

      Que zamb’ ou trenco,

    Sempr’ é bó ter un home

    Para un remedio.

    —

      Eu sey d’ un que cobiça

    Causa miralo,

    Lanzaliño de corpo,

    Roxo e encarnado.

      Carniñas de manteiga,

    E palabras tan doçes

    Cal mentireiras.

    —

      Por él peno de día,

    De noite peno,

    Pensando nós seus ollos

    Color de ceo.

      Mais el xa doito,

    D’ amoriños entende,

    De casar pouco.

    —

      Facé, meu San Antonio,

    Qu’ onda min veña,

    Para casar conmigo,

    Nena solteira.

      Que levo en dote

    Unha culler de ferro,

    Catro de boxe.

    —

      Un hirmanciño novo

    Que xa ten dentes,

    Unha vaquiña vella

    Que non da leite...

      ¡Ay!, meu santiño,

    Facé que tal suceda

    Cal vo lo pido.

    —

      San Antonio bendito,

    Dádeme un home,

    Anque me mate,

    Anque m’ esfole.

      Que zamb’ ou trenco,

    Sempr’ é bó ter un home

    Para un remedio.

XIV

      Acolá enriba

    Na fresca montaña,

    Qu’ alegre se crobe

    De verde retama,

    Meniña morena

    De branco vestida,

    Nubiña parece

    No monte perdida.

    Que xira, que corre,

    Que torna, que pasa,

    Que rola, e mainiña

    Serena se para.

      Xa embolta se mira

    N’ espuma que salta,

    Do chorro que ferve

    Na rouca cascada.

    Xa erguida na punta

    De pena sombrisa,

    Inmoble cal virxe

    De pedra se mira.

    A cofia de liño

    A os ventos soltada,

    As trenzas descoida

    Qu’ os aires espallan;

    Tendida-las puntas

    Do pano de seda,

    As alas d’ un ánxel

    De lonxe semellan.

    Si as brisas da tarde

    Xogando con elas

    As moven ca gracia

    Qu’ un ánxel tivera.

    Eu penso, ¡coitado

    De min!, que me chaman

    Si as vexo bulindo

    Na verde enramada,

    Mas ¡ay!, qu’ os meus ollos

    M’ engañan traidores,

    Pois vou, e lixeira

    Na niebra s’ esconde;

    S’ esconde outras veces

    Na sombra dos pinos

    E cant’ escondida

    Cantares dulciños,

    Qu’ abrasan, que firen,

    Ferida d’ amor,

    Que teño feitiña

    No meu coraçón.

      ¡Qué feita, qué linda,

    Qué fresca, qué branca,

    Dou Dios á meniña

    Da verde montaña!

    ¡Qu’ hermosa parece,

    Que chore, que xima;

    Cantando, sorrindo,

    Disperta, dormida!

    ¡Ay!, si seu pay

    Por regalo ma dera,

    ¡Ay!, non sentira

    No mundo máis penas.

    ¡Ay!, que por tela

    Conmigo por dama,

    _Eu llá vestira,_

    _Eu llá calzara._

XV

      _Adiós ríos, adiós fontes,_

    _Adiós regatos pequenos,_

    _Adiós vista dos meus ollos,_

    _Non sei cándo nos veremos._

      Miña terra, miña terra,

    Terra donde m’ eu criei,

    Hortiña que quero tanto,

    Figueiriñas que prantei.

      Prados, ríos, arboredas,

    Pinares que move ó vento,

    Paxariños piadores,

    Casiña do meu contento.

      Muhiño d’ os castañares,

    Noites craras de luar,

    Campaniñas timbradoras

    Da igrexiña dó lugar.

      Amoriñas d’ ás silveiras

    Qu’ eu lle dab’ ó meu amor,

    Camiñiños antr’ ó millo,

    ¡Adiós para sempr’ adiós!

      ¡Adiós groria! ¡Adiós contento!

    ¡Deixo á casa onde nacín,

    Deixo á aldea que conoço,

    Por un mundo que non vin!

      Deixo amigos por extraños,

    Deixo a veiga pó-lo mar,

    Deixo, en fin, canto ben quero...

    ¡Qué pudera non deixar!...

      Mais son probe, e mal pecado,

    A miña terra n’é miña,

    Qu’ hastra lle dan de prestado

    A veira por que camiña

    Ó que naceu desdichado.

      Téñovos, pois, que deixar,

    Hortiña que tanto amei,

    Fogueiriña do meu lar,

    Arboriños que prantei,

    Fontiña do cabañar.

      Adiós, adiós, que me vou,

    Herbiñas do camposanto,

    Donde meu pay s’ enterrou,

    Herbiñas que biquey tanto,

    Terriña que nos criou.

      Adiós, Virxe d’ Asunción,

    Branca com’ un serafín,

    Lévovos no coraçón:

    Pedídelle á Dios por min,

    Miña Virxe d’ Asunción.

      Xa s’ oyen lonxe, moy lonxe,

    As campanas do pomar,

    Para min, ¡ay!, coitadiño,

    Nunca máis han de tocar.

      Xa s’ oyen lonxe, máis lonxe...

    Cada balada é un dolor;

    Voume soyo, sin arrimo...

    Miña terra, ¡adiós!, ¡adiós!

      ¡Adiós tamén, queridiña...

    Adiós por sempre quizáis!...

    Dígoch’ este adiós chorando

    Desd’ á veiriña do mar.

    Non m’ olvides, queridiña,

    Si morro de soidás...

    Tantas legoas mar adentro...

    ¡Miña casiña!, ¡meu lar!

XVI

      _Eu ben vin estar ó moucho_

    _Enriba d’ aquel penedo:_

    _¡Non che teño medo, moucho,_

    _Moucho, non che teño medo!_

    I

      Unha noite, noite negra,

    Com’ os pesares qu’ eu teño,

    Noite filla das sombrisas,

    Alas que extenden os medos;

    Hora en que cantan os galos,

    Hora en que xemen os ventos,

    En qu’ as _meigas_ bailan, bailan,

    Xuntas có demo pirmeiro,

    Arrincando verdes robres,

    Portas e tellas fendendo,

    Todas de branco vestidas,

    Tendido-los brancos pelos

    Contra quen os cans oubean

    Agoirando triste enterro;

    Cando relumbrar se miran

    Antr’ os toxales espesos,

    Cal encendidas candeas

    Ollos de lobo famento,

    E os ramallaxes dos montes

    Antre sí murmuxan quedos,

    E as follas secas qu’ espallan

    Os aires da noite inquietos

    En remuiños se xuntan

    Con longo estremecemento;

    Indo camiño da igrexa,

    Soya cós meus pensamentos

    Cabo da fonte da Virxe

    Pretiño do cimenterio,

    Dempois de sentir un sopro

    Que me deixou sin alento:

    _Eu ben vin estar ó moucho_

    _Enriba d’ aquel penedo._

    II

      Arrepuïñadas todas

    As carnes se me puñeron,

    E os cabelos no curuto

    Fórons’ erguendo direitos:

    Gotas de sudor corrían

    Afio pó-lo meu peito,

    E tembraba como tremban

    As auguas cando fay vento,

    Ná pia da fonte nova

    Que sempre está revertendo.

    Aquel moucho alí fincado,

    Cal si fose ó mesmo demo,

    Fito á fito me miraba

    Có seus ollos rapiñeiros,

    Que coidei que me roubaban

    Non máis que de lonxe velos.

    De lume me paresían

    E que me queimaron penso;

    Penso qu’ eran tizós roxos

    Da fogueira dos infernos

    Que pó-las niñas me entraron

    Hastr’ ó coraçón dereitos.

    En él remorsos había

    D’ amoriños pecadentos...

    ¡Ay, quen ten d’ eses amores

    Non pod’ achar bon sosiego!

      Chovía si Dios ten augua,

    Ventaba en tódo-los ventos,

    E ensarrapicada toda

    A camiñar non m’atrevo,

    Qu’ ó moucho, fita que fita,

    M’ aspera na quel penedo,

    Mais acordeime da Virxe

    Que sempre conmigo levo,

    Résoll’ un Ave-María,

    E cobrando novo alento,

    Com’ os páxaros do mare,

    Nadando paso ó regueiro;

    Corro á enriba dó valado,

    Brinco en baixo dó portelo,

    E dend’ alí, berro entonces

    Con cantas forzas eu teño:

    _Non che teño medo, moucho,_

    _Moucho, non che teño medo._

XVII

      _Airiños, airiños aires,_

    _Airiños da miña terra;_

    _Airiños, airiños aires,_

    _Airiños, levaime á ela._

      Sin ela vivir non podo,

    Non podo vivir contenta,

    Qu’ adonde queira que vaya,

    Cróbeme unha sombra espesa.

    Cróbeme unha espesa nube

    Tal preñada de tormentas,

    Tal de soidás preñada,

    Qu’ á miña vida envenena.

    Levaime, levaime airiños,

    Com’ unha folliña seca,

    Que seca tamén me puxo

    Á callentura que queima.

    ¡Ay!, si non me levás pronto,

    Airiños da miña terra;

    Si non me levás, airiños,

    Quisáis xa non me conesan.

    Qu’ á frebe que de min come,

    Vaime consumindo lenta,

    E no meu coraçonciño

    Tamén traidora se ceiba.

      Fun n’ outro tempo encarnada

    Com’ á color da sireixa,

    Son oxe descolorida

    Com’ os cirios d’ as igrexas,

    Cal si unha meiga chuchona

    Á miña sangre bebera.

    Voume quedando muchiña

    Com’ unha rosa qu’ inverna;

    Voume sin forzas quedando,

    Voume quedando morena,

    Cal unha mouriña moura,

    Filla de moura ralea.

      Levaime, levaime, airiños,

    Levaime adonde m’ esperan

    Unha nay que por min chora,

    Un pay que sin min n’ alenta,

    Un hirmán por quen daría

    Á sangre d’ as miñas venas,

    E un amoriño á quen alma

    E vida lle prometera.

    Si pronto non me levades,

    ¡Ay!, morrerei de tristeza,

    Soya n’ unha terra extraña,

    Dond’ extraña m’ alomean,

    Donde todo canto miro

    Todo me dic’ ¡extranxeira!

      ¡Ay miña probe casiña!

    ¡Ay miña vaca bermella!

    Años, que valás nos montes,

    Pombas, qu’ arrulás nas eiras,

    Mozos, qu’ atruxás bailando,

    Redobre d’ as castañetas,

    Xas-co-rras-chás d’as cunchiñas,

    Xurre-xurre d’ as pandeiras,

    Tambor do tamborileiro,

    Gaitiña, gaita gallega,

    Xa non m’ alegras dicindo:

    ¡Muiñeira!, ¡muiñeira!

    ¡Ay, quén fora paxariño

    De leves alas lixeiras!

    ¡Ay, con qué prisa voara

    Toliña de tan contenta,

    Para cantar á alborada

    Nos campos da miña terra!

    Agora mesmo partira,

    Partira com’ unha frecha,

    Sin medo as sombras da noite,

    Sin medo da noite negra.

    E que chovera ou ventara,

    E que ventara ou chovera,

    Voaría, e voaría

    Hastra qu’ alcansase á vela.

    Pero non son paxariño

    E irey morrendo de pena,

    Xa en lágrimas convertida,

    Xa en suspiriños desfeita.

      Doçes galleguiños aires,

    Quitadoiriños de penas,

    Encantadores d’ as auguas,

    Amantes d’ as arboredas,

    Música d’ as verdes canas,

    Do millo d’ as nosas veigas,

    Alegres compañeiriños,

    Run-run de tóda-las festas,

    Levaime nas vosas alas

    Com’ unha folliña seca.

    Non permitás qu’ aquí morra,

    Airiños da miña terra,

    Qu’ ainda penso, que de morta

    Ei de sospirar por ela.

    Ainda penso, airiños aires,

    Que dimpois que morta sea,

    E aló pó-lo camposanto,

    Dond’ enterrada me teñan,

    Pasés na calada noite

    Runxindo antr’ á folla seca,

    Ou murmuxando medrosos

    Antr’ as brancas calaveras,

    Inda dimpois de mortiña,

    Airiños da miña terra,

    Éivos de berrar: ¡Airiños,

    Airiños, levaime á ela!

XVIII

Á Ó SR. D. CAMILO ÁLVAREZ E CASTRO

CHANTRE DA CATEDRAL DE SALAMANCA

    I

      Roxiña cal sol dourado,

    Garrida cal fresca rosa,

    Iba pó-lo monte hermosa

    Có branco pe descalzado...

    Copo de neve pousado,

    Deslumbrando á luz do día,

    Tan branco pe parecía.

    —

      As longas trenzas caídas,

    Con quen os ventos xogaban,

    Ondiñas d’ ouro formaban

    Na branca espalda tendidas;

    Apertadas e bruñidas

    Qu’ espigas eran, coidara

    O que de lonxe as mirara.

    —

      Tiñan os cores do mare,

    Os seus olliños dormentes,

    Máis doçes, máis transparentes,

    Naide os poidera encontrare;

    Naide velos sin amare

    O coraçón sin falsía,

    Que por antr’ eles se vía.

    —

      Levaba na frente á yalma,

    Nos doçes labios á risa,

    Auguiña que ó vento enrisa,

    Pousaba no fondo en calma.

    Tal como gallarda palma

    Cimbrase con folgura

    A delgadiña cintura.

    —

      Ó par da brisa temprada

    Qu’ antr’ os salgueiros corría,

    Ela correndo seguía

    Unha veiriña encantada.

    Qu’ alí mansa e sosegada

    Manaba unha fresca fonte

    Cabo da falda do monte.

    II

      Franca, pura, sin enganos,

    Canta, canta, garruleira,

    Ó pe da verde silveira

    Laband’ os seus brancos panos.

    Ó son dos romores vanos

    Que nacen cá mañanciña,

    Lava, lava na fontiña.

    —

      Xunto d’ ela os paxariños

    Gorgorexan qu’ é un contento,

    Faille festiñas ó vento

    C’ os seus hirmáns os airiños.

    Os pastores, coitadiños,

    Cantanlle ó doçe _a... la... la..._

    Que lengua de amores fala.

    —

      Ela honesta está escoitando,

    Mais con sospiros responde,

    Qu’ aló garda non sei dónde

    Saudades de non sei cándo.

    Os paniños vay lavando

    E á tendelos s’ apresura

    Nun campiño de verdura.

    —

      Dempois no rego que pasa,

    Verte unha vagoa serena,

    Filla da escondida pena

    Qu’ o seu peitiño traspasa.

    Pois que d’ amores s’ abrasa

    Aquela qu’ é fresca rosa

    Tan amante como hermosa.

    —

      Compañeiras van chegando

    Cal máis á máis ven portada,

    Xarros de louza vidrada,

    Antr’ os seixos van pousando.

    Cay á auguiña mormuxando,

    Brancas vinchas se levantan,

    As meniñas cantan..., cantan.

    —

      As estrelas van fuxindo

    A espesa niebra enrarece,

    O arboriño que frorece

    Por antr’ ela vay sahindo.

    O craro sol vay subindo

    Por riba do firmamento,

    Limpo, garrulo e contento.

    —

      Arredor tod’ arrescende

    A olido de primadera,

    Y á ló n’ azulada esfera

    Fogax de groria s’ encende.

    Mais á meniña n’ atende

    Si non á ó dor ¡mal pecado!

    Que ten no peito encravado.

    —

      Danll’ extrañeza os cantares,

    Danlle de chorar deseyos,

    Y os ollos de vagoas cheyos,

    Pensa nos nativos lares.

    Que n’ hay máis tristes pesares,

    Máis negra malencolía

    Qu’ á qu’ entr’ extraños se cría.

    —

      Paxariños, verde prado,

    Branca lua e sol ardente,

    Todo consolo é impotente

    En mal tan desconsolado.

    Todo contento é trubado

    Pó-la peniña sin fondo

    Qu’ hay no coraçón abondo.

    —

      Por eso á meniña hermosa,

    Foxe d’ alegre fontiña,

    Tal como triste ovelliña

    Que trema de dor queixosa.

    Vay sentida, vay chorosa,

    Mentras lle cantan con saña:

    «¡Da montaña!, ¡da montaña!»

    —

      Y ela, que de tal s’ extraña,

    Ferida no que máis sinte,

    Qu’ á maltraten non consinte,

    Y así lles contesta huraña:

    _Anque ché son da montaña,_

    _Anque ché son montañesa,_

    _Anque ché son, non me pesa._

XIX

      Pasa río, pasa río,

    Có teu maino rebulir;

    Pasa pas’ antr’ as froliñas

    Color d’ ouro e de marfil,

    A quen c’ os teus doçes labios

    Tan doçes cousas lles dis.

    Pasa, pasa, mais non vexan

    Que te vas á ó mar sin fin,

    Porqu’ estonces ¡ay, probiñas,

    Cánto choraran por ti!

    ¡Si souperas qu’ extrañeça,

    Si souperas qué sofrir

    Desque dél vivo apartado

    O meu coraçón sentiu!

    Tal m’ acoden as soidades,

    Tal me queren afrixir,

    Qu’ inda máis feras m’ afogan,

    Si as quero botar de min.

    Y ¡ay, que fora das froliñas

    Vendote lonxe de si

    Ir pó-la verde ribeira,

    Da ribeira dô Carril!

      Pasa, pasa, caladiño,

    Có teu manso rebulir,

    Camiño dô mar salado,

    Camiño dô mar sin fin;

    E leva estas lagrimiñas,

    Si as de chegar por alí,

    Pretiño dos meus amores,

    Pretiño dô meu vivir.

    ¡Ay, quén lagrimiña fora

    Prá ir, meu ben, xunta ti!...

    ¡Quén fixera un caminiño

    Para pasar, ay de min!

    _Si á mar tibera barandas_

    _Fórate ver á o Brasil;_

    _Mais á mar non ten barandas,_

    _Amor meu, ¿por don’ ey d’ ir?_

XX

      _--Hora, meu meniño, hora,_

    _¿Quen vos ha de dar á teta,_

    _Si tua nay vay no muhiño,_

    _E teu pay na leña seca?_

      Eu cha dera, miña xoya,

    Con mil amores cha dera,

    Hastra rebotar meu santo,

    Hastra que máis non quixeras,

    Hastra verte dormidiño

    Con esa boca tan feita,

    Sorrindo todo fartiño,

    Cal ubre de vaca cheya.

    Mais ¡ay, qué noite che agarda!

    Mais ¡ay, qué noite ch’ espera!

    Qu’ anque duas fontes teño,

    Estas fontiñas non deitan.

    Hora, meu meniño, hora,

    Cánto chorarás por ela,

    Sin ter con que t’ acalente,

    Sin ter con que t’ adormeça,

    Que soyo, soyo quedaches

    Com’ unha ovelliña enferma,

    Tremando, malpocadiño,

    Com’ as ovelliñas treman.

    Sin cobirtor que te cruba

    Nunhas palliñas te deitan

    E neve e chuvia en ti caen

    Por antr’ as fendidas tellas.

    E silva ó vento que pasa

    Pó-las mal xuntadas pedras,

    E cal coitelo afilado

    No teu corpiño se ceiba.

    ¡Ay, cando veña tua nay!

    ¡Ay, cando ch’ á tua nay veña!

    Cal te topará, meniño,

    Frío com’ á neve mesma,

    Para chorar sin alento,

    Rosiña que os ventos creban...

    ¡Ay, más valera, meniño,

    Que quen te dou non te dera!

    Qu’ os fillos dos probes nacen,

    Nacen para tales penas.

      Así se expricaba Rosa

    Nó medio da noite negra,

    O pe d’ unha negra porta,

    Toda de lañas cuberta.

    Mentras tanto murmuxaban

    Por entr’ á robreda espesa

    Do río as revoltas agoas

    E os berridos da tormenta.

    Tod’ era sombras no ceo,

    Tod’ era loito na terra,

    E parece qu’ á _compaña_

    Bailab’ antras as arboredas

    C’ as chuchonas enemigas,

    E c’ as estricadas meigas.

      En tanto un choro soave

    Sentir no espaço se deixa,

    Tal como gaita tocada

    Nunh’ alborada serena;

    Tal como lexana frauta

    Cand’ ó sol no mar se deita,

    Cuyo son nos tray ó vento

    C’ os cheiriños da ribeira.

      No medio da chouza escura

    Que triste Rosa contempra,

    Unha luz branca se mira

    Com’ aurora que comença.

    Olido de frescas rosas

    Os aires da noite incensan,

    Cal si todas se xuntaran

    As froles da primadera;

    Soan cantares extraños,

    Soan músicas que alegran;

    Músicas son e cantares

    Nunca sentidos na terra,

    Por eso, pasmada Rosa,

    Pouquiño á pouco s’ achega,

    E por unha regandixa

    Postrada no chan axexa.

      Nunca humanos ollos viron

    O que veu estonces ela,

    Que si non morreu estonces

    Foy porque Dios no quixera:

    De resplandecente groria

    Rayos d’ amor se refrexan

    Do abandonado meniño,

    Sobr’ á dourada cabeça;

    E porqu’ esté máis contento,

    E porque máis s’ entreteña,

    Cabe ó seus peïños crecen

    Frescos ramos de azucenas.

    Xa non dorm’ en probe cuna,

    Qu’ outro berce lle fixeron

    C’ as alas os anxeliños

    E có seu lume as estrellas.

    Nubes de color de rosa

    Fanlle branda cabeceira,

    Sírvelle de cubertura

    Un rayo de luna cheya,

    Y á Virxen santa, vestida

    Con vestido de inocencia,

    Por que de fame non morra

    E fartiño s’ adormeça,

    Dalle maná do seu peito

    Con qu’ os seus labios refresca.

      Mentras ó mundo existise,

    Rosa mirando estibera

    Con tanta groria encantada,

    Con tanta dicha suspensa;

    Mais unha voz lonxe s’ oye

    Por antr’ os olmos da veiga,

    Que cantando amorosiña

    S’ exprica de esta maneira:

    «Hora, meu meniño, hora,

    Logo che darey á teta,

    Hora, meu meniño, hora,

    Xa non chorarás por ela.»

      Esto cantaron. En tanto

    Có á Virxe desapareceran

    Os anxeliños, deixando

    En derredor noite espesa.

    Xa se sinten as pasadas

    Por xunto da corredeira;

    Xa saltaron ó portelo,

    Xa cerraron á cancela...

    A probe nay corre, corre,

    Qu’ ó seu filliño ll’ espera;

    Mais cando chega, dormido

    O seu filliño contempra.

    Dill’ estonces, mentras tanto

    Qu’ en bicalo se recrea:

      --Miña xoya, miña xoya,

    Miña prenda, miña prenda,

    ¿Qué fora de ti, meu santo,

    Si naiciña non tiberas?

    ¿Quén, meu fillo, te limpara,

    Quén á mantença che dera?

      --O que manten as formigas

    E os paxariños sustenta.--

      Dixo Rosa, y escondeuse

    Por antr’ á nebrina espesa.

XXI

    _Non che digo nada..._

    _¡Pero vaya!_

    I

      Pasan n’aquesta vida

    Cousiñas tan extrañas,

    Tan raros feitos vense

    Neste mundo de trampa;

    Tantos milagres vellos

    Tan novas insinanzas,

    E tan reboltos allos

    Con nome d’ensaladas,

    _Que non che digo nada..._

      _¡Pero vaya!_

      Meniña, ven vestida;

    Meniña, ven calzada,

    Que ten roupa de cote,

    Que ten roupa de garda;

    Meniña, que ben folga,

    Meniña, qu’ anda maja,

    Y é probe, malpocado,

    Com’ unha triste araña...

    _Non che digo nada..._

      _¡Pero vaya!_

      Véxote aló antr’ os millos,

    Véxote aló nas brañas,

    Xa no pinar espeso,

    Xa na beiriña mansa

    Do río que correndo

    Vay antr’ as verdes canas,

    E xuras qu’ estás soya,

    Que naide t’ acompaña...

    _Non che digo nada..._

      _¡Pero vaya!_

      Casada, casadiña,

    Que gustas ser falada,

    Que bailas c’ as solteiras

    Nás festas e ruadas,

    Que tes ná boca á risa

    E que c’ os ollos falas,

    E que á ó falar con eles

    Parece que che saltan,

    _Non che digo nada..._

      _¡Pero vaya!_

      Cando mirar te miro

    Tan limpa e tan peinada,

    Loitar c’ os rapaciños

    Hastra qu’ en ti se fartan,

    E vas dimpois xurando

    Qu’ eres muller sin chata,

    E dís qu’ ás máis non teñen

    Contigo comparanza,

    _Non che digo nada..._

      _¡Pero vaya!_

      E ti, Rosa, Rosiña,

    Modesta e recatada,

    Que falas tan mainiño,

    Que tan mainiño andas,

    Qu’ os pes d’ os homes miras

    Para non verlle á cara,

    E fás que non entendes

    Cando d’ amor che falan,

    _Non che digo nada..._

      _¡Pero vaya!_

      Vas pó-la mañanciña

    A misa c’ as beatas

    Dempois... (por qué, ti ó sabes)

    De xunta d’ elas largas;

    E si ná corredoira

    Xunto da verde parra,

    Non sey con que xentiña,

    Páraste ou non te paras,

    _Non che digo nada..._

      _¡Pero vaya!_

      E ti, rapás garrido

    De tan melosas falas,

    Tan majo de monteira,

    Tan rico de polainas,

    Tan fino de calzado

    Como de mans fidalgas,

    Cando me dis que gustas

    De traballar na braña,

    _Non che digo nada..._

      _¡Pero vaya!_

      Ti falarás d’ amores

    Cousiñas ben faladas;

    Ti loitarás c’ as nenas

    Como ningún loitara;

    Ti beberás do mosto

    Hasta quedar sin fala;

    Pero cós teus sudores

    Mollar á terra ingrata...

    _Non che digo nada..._

      _¡Pero vaya!_

      Mais tantas cousas vexo

    Que me parecen trampa;

    Tanto sol entre nubes,

    E tan revoltas auguas

    Qu’ asemellarse intentan

    A unha fontiña crara,

    Que por non perder tempo

    Donde non quito racha,

    _Non che digo nada..._

      _¡Pero vaya!_

    II

      Pasan n’ aquesta vida

    Cousiñas tan extrañas,

    Tan raros feitos vense

    Neste mundo de trampa;

    Tantos milagres vellos,

    Tan novas insinanzas,

    E tan rovoltos allos

    Con nome d’ ensaladas,

    _Que non che digo nada..._

      _¡Pero vaya!_

      E qu’ algo deprendera,

    Triste de min, coidaba;

    E qu’ á esperencia neta

    Ninguén m’ iba en puxanza

    Por ter na frent’ enrugas

    E ter caniñas brancas,

    Cando hay hoxe uns mociños

    Mesmo dende que maman,

    _Que non che digo nada..._

      _¡Pero vaya_!

      Xa non che val, Farruco,

    Que vivas en compaña

    Dos anos pensadores

    Nin da esperencia calva,

    Nin qu’ ollo alerta vivas

    Com’ á cordura manda,

    Que donde menos penses

    Tamaña lebre salta.

    _Que non che digo nada..._

      _¡Pero vaya!_

      Xa sendo noit’ escura

    Dinche qu’ é noite crara;

    Xa estand’ ó mar sereno

    Che din que fay borrasca,

    E tanto te confunden

    E tanto te acobardan,

    Qu’ anque falar quixeras

    Tal coma Dios che manda,

    _Non che digo nada..._

      _¡Pero vaya!_

      Si eres francés, meu vello,

    Si eres da lonxe Australia,

    Si aló do sol baixaches

    Ou das estrelas pálidas,

    Con seria gravedade

    Quisáis che preguntaran,

    E ti pasmado todo,

    Calado mormuraras:

    _Non che digo nada..._

      _¡Pero vaya!_

      Por eso, meu velliño,

    Si d’ estudiar non tratas

    A cencia d’ estos tempos,

    Qu’ é com’ el augua crara,

    Anque c’ á parromeira

    Tamén ten comparanza,

    Que nesto á cencia estriba,

    Y en ter distintas caras,

    _Non che digo nada..._

      _¡Pero vaya!_

      Sin entender un ele

    Verás que ben s’ amañan

    Honrados e sin honra,

    Rameiras e beatas;

    Verás cómo s’ axuntan,

    Verás cómo se tratan,

    Mentras que ti marmuras

    C’ á lengua d’ unha coarta.

    _Non che digo nada..._

      _¡Pero vaya!_

      Verás cor de sireixa

    Quen foy cor d’ esmeralda,

    Y aqueles tan azues

    Que sangre azul manaban,

    Manar sangre bermella

    Pó-la moderna usanza,

    Y esto con tal chistura

    E con fachenda tanta,

    _Que non che digo nada..._

      _¡Pero vaya_!

      Verás qué revolturas,

    Qué ricas contradanzas,

    Qué gaitas con salterio,

    Qué pífanos con arpas,

    Qué dengues encarnados

    Con mantilliñas brancas,

    Chapurra que chapurra

    En confusión tan várea.

    _Que non che digo nada..._

      _¡Pero vaya!_

      Ti pensarás qu’ aquesto

    É tod’ unha antroidada,

    Qu’ aquí un levita sobra

    Y unha chaqueta falta;

    Qu’ alí se comen lebres

    En vez de calabazas,

    E tocan frautas donde

    Deben tocar campanas...

    _Mais non che digo nada..._

      _¡Pero vaya!_

      Deprende, meu velliño,

    A cencia ben amada,

    Que saibamente insina

    Tan rica misturanza,

    Si queres ser sabido

    En cousas tan extrañas,

    Pois antre tantas nobas

    As costumiñas rancias...

    _Non che digo nada..._

      _¡Pero vaya!_

XXII

      _Mais ó que ben quixo un día,_

    _Si á querer ten afición,_

    _Sempre lle queda unha magoa_

    _Dentro do seu coraçón._

    I

      Aló nas tardes serenas,

    Aló nas tardes caladas,

    Fanse máis duras as penas

    Que nas brandas alboradas.

    —

      Aló nas tardes sombrisas,

    Aló nas tardes escuras,

    Fanse máis cortas as risas,

    Máis negras as desventuras.

    —

      Que non hay sera tranquila

    Para quen remorsos garda,

    E máis presto s’ aniquila

    Canto máis á noite agarda.

    II

      Eu ben sei d’ estos secretos

    Que s’ esconden nas entrañas,

    Que rebolen sempre inquietos

    Baixo mil formas extrañas.

    —

      Eu ben sei d’ estes tormentos

    Que cosomen e devoran,

    Dos que fan xemer os ventos,

    Dos que morden cando choran.

    —

      Y anqu’ hora sorrindo canto,

    Anqu’ hora canto con brío,

    Tanto chorey, chorey tanto,

    Com’ as auguiñas d’ un río.

    —

      Tiben en pasados días

    Fondas penas é pesares,

    E chorey vagoas tan frías

    Com’ as auguiñas dos mares.

    —

      Tiben tan fondos amores

    E tan fondas amarguras,

    Qu’ era fonte de dolores

    Nacida entre penas duras.

    III

      Hora río, hora contento,

    Vou pó-las eiras cantando,

    Vendo d’ onda ven ó vento

    Cando vou levar ó gando.

    —

      Hora con grande sosiego

    Durmo na veira d’ as fontes,

    Durmo na veira d’ os regos,

    Durmo na punta d’ os montes.

    —

      _Mais ó que ben quixo un día,_

    _Si á querer ten afición,_

    _Sempre lle queda unha magoa_

    _Dentro do seu coraçón._

XXIII

      Castellana de Castilla

    Tan bonita e tan fidalga,

    Mais á quen para ser fera

    Cá procedensia ll’ abasta.

    Desíme, miña señora,

    Xa qu’ os mostrás tan ingrata,

    Si ó meu rendimento homilde

    Bascas d’ enoxo vos causan,

    Pois cand’ onda vos me achego

    Cuspís con ardentes ansias,

    Y ese mirar de pombiña

    Volvés en fosca mirada,

    Tornando en sombrisa noite

    O día qu’ en sol se baña.

    En vano intento, señora,

    Saber por qué me maltrata

    Dama d’ un alma tan nobre,

    Anque soberba por fama,

    Pois né motivo á despreço

    Sintirse tan ben amada,

    Qu’ as mesmas pedras, señora,

    D’ un bon querer se folgaran.

    Din que na nobre Castilla

    Así os gallegos se trata,

    Mais debe saber Castilla,

    Que de tan grande s’ alaba,

    Que sempre á soberbia torpe

    Foi filla d’ almas bastardas.

    E sendo vos tan sabida,

    Nunca de vó-lo pensara,

    Que de tan alto baixando

    Vos emporcases na lama.

    Nin que chamándovos nobre

    Tanta nobreza enfouçaras

    Imitand’ os que vaidosos

    No qu’ está débil s’ ensañan.

    Pero máis val qu’ enmudeça,

    Pois tés condición d’ ingrata;

    Que predicar en deserto

    Da miña terra né usanza.

    Si fun curpabr’ en quereros

    Coma ningún vos amara,

    Por ser de terra gallega

    E sérdes vos castellana,

    En paz, señora, vos deixo

    C’ á vosa soberba gracia,

    E voume á Galicia hermosa

    Dond’ en xuntanza m’ agardan

    Ó que no tendes, señora,

    Y ó qu’ en Castilla n’ achara,

    Campiños de lindas rosas,

    Fontiñas de frescas auguas,

    Sombra na veira d’ os ríos,

    Sol nas alegres montañas,

    Caras que nacen sorrindo

    E que sorrindo vos aman,

    E qu’ inda mesmo morrendo

    En sonrisiñas se bañan.

    Alí, señora, contento

    Cantando ó doçe _ala lala_

    Baixo á figueira frondosa

    En baixo da verde parra,

    C’ aquelas frescas meniñas

    Que mel d’ os seus labios manan

    Cando en falar amoroso

    _Meigo_ nos din en voz maina.

    Con tóda-las de Castilla

    Nobrísimas castellanas

    Olvidareivos sin pena,

    Anque sós vos tan fidalga.

    Que aló saben ser altivas,

    Pero non saben ser vanas,

    Y é fácil con doçes tomas

    Olvidar tomas amargas.

    Déchesmas vos, mi señora,

    Con despreço envenenadas,

    Inda con fero máis fero

    Que pelica de laranxa;

    Mais teño por que me pase

    Aquel sarrapio qu’ escalda,

    _Teño unha dama nos Portos,_

    _Outra no Ribeiro d’ Avia,_

    _Si á dos Portos é bonita_

    _Á do Ribeiro lle gana._

XXIV

      Queridiña d’ os meus ollos,

    Saberás como estou vivo

    Nesta vila donde adoito

    Dende que chegín de Xinzo.

    Saberás com’ á Dios gracias

    Y ó escapulario bendito

    Non afogamos no mare

    Como coidaba Xacinto

    Qu’ é tan valente, á bofellas,

    Como’ os alentos d’ un pito.

    Saberás como dempois

    Me puñeron moy vestido

    Con roupa azul e amarela

    Cal andan tódo-los quintos,

    E logo todos xuntados,

    Inda máis de vintecinco,

    Nos paseamos pó-las calles,

    Qu’ era mesmo un adimiro

    De tan majos como ibámos,

    De tan brancos e tan limpos.

    ¡Si me viras, queridiña,

    Cal outras qu’ eu sei me viron!

    Cad’ ollada me botaban

    Xa de través, xa de fito...

    Y eran meniñas graciosas

    Con moita salsa no pico,

    Mais ningunha d’ este peito

    Poido arrincarm’ un sospiro,

    Qu’ ó teu retrato alí estaba

    Rabuñando paseniño.

    Qu’ anque d’ onda ti partín,

    Prendiña que tanto estimo,

    Non vin soyo, miña xoya,

    Que ti viñeche comigo.

      ¡Si souperas cánto peno,

    Si souperas cál m’ afrixo

    Cando m’ acordo nas noites

    D’ aqueles teus cantariños!...

    Ora en ti penso disperto,

    Ora en ti penso durmindo,

    E sempre en ti estou pensando

    Coma si foses feitiço.

    Seique meigallo me deche

    Na festa do San Martiño,

    Amasado c’ os teus dedos

    Nunha bola de pan trigo.

    Mais nóno sinto por eso,

    Qu’ anque me deras martirio

    Por vir de ti, queridiña,

    Com’ un año recibírao.

      Nada me distrai, Rosiña,

    Da pena que por ti sinto;

    De día como de noite

    Este meu corazonciño

    Contigo de cote fala

    Porqu’ eu falar ben ó sinto;

    Un falar tan amoroso

    Que m’ estremeço d’ oílo.

    ¡Ay!, qu’ extrañeza me causa

    E soidás e martirio,

    Pois así cal el che fala

    Quixera falar contigo

    Cal outros tempos dichosos

    D’ os nosos amores finos.

      Cántas veces nos xuramos

    Cando lavabas no río

    Ó pe d’ un alto salgueiro

    Antre risas e sospiros:

    «¡Xa nunca máis separarnos,

    Xa nunca máis desunirnos!»

    Mais aqueles xuramentos

    Tal como rosas d’ espiño

    Lixeiriños s’ espallaron

    A un sopro d’ os ventos fríos.

    Ora có mar de por medio

    ¡Adiós, amantes cariños!

    Nin ti me ves nin te vexo

    Aló na beira do río,

    Naquelas crariñas noites

    De folga pó-los domingos.

    As amoriñas maduran

    Nas silveiras d’ os camiños,

    Naçen as froriñas brancas

    Por antr’ as canas do millo.

    O río pasa-que-pasa,

    Cantan nas pónlas os xilgaros,

    Todo está verd’ e frondoso,

    Todo está fresco e frorido;

    Sólo nos, Rosa, faltamos

    Naqueles verdes campiños.

      Rosiña, dame un consolo

    Par’ este dolor qu’ eu sinto.

    ¡Ay, qu’ os recordos me matan!

    ¡Ay, qu’ acabarán comigo!

    Di s’ inda me queres moito,

    Mandamo á decir pretiño;

    Dime si gárdal’ o pano

    Que che din por San Benito

    Qu’ ó merquei na quinta feira

    Por doce cartos e pico.

    Dime tamén si deprendes

    Pó-la cartilla de _Cristus_

    Á ler como m’ ofreceches

    Para ler os meus escritos,

    Qu’ en sabendo algunhas letras

    Dempois irás traducindo.

    Eu xa lle perdín ó medo

    A escribiduras e libros,

    Pois fago uns palotes netos

    De qu’ eu mesmo m’ adimiro,

    Tan grandes como fungueiros

    E máis gordos si non minto.

      Adiós, espresiós che mando

    Pó-lo burro de Camilo,

    Que non sei cal che dirá

    Estas cousas que ll’ exprico;

    Mais sabe, miña Rosiña,

    Rosiña de doçe olido,

    Que si ti xa ler souperas

    Os palotes qu’ eu escribo,

    _Escribírache unha carta_

    _Nas alas d’ un paxariño._

XXV

Á ROBERTO ROBERT

REDACTORE DA «DISCUSIÓN», Á QUEN LLE GUSTAN ÓS CONTOS Y Ó GALLEGO

    I

      Aló no currunchiño máis hermoso

    Qu’ á luz do sol na terr’ alomeara,

    Veiga frorida e prado deleitoso

    Qu’ á os campiños do Edén s’ acomparara;

    Aló ond’ ó Sar soberbo e caudaloso

    Parece que se dorme e que se para

    (Tan maino corr’ antre á robreda escura),

    Alí naceu Vidal ó sin ventura.[1]

  [1] Eu ben sei qu’ en rigor estas octavas non son en maneira

  algunha á glosa d’ un _cantar_, e que mellor e con máis

  propiedade podía chamarse _conto_; pero como pó-lo d’ ahora

  non penso facer en gallego nengún libro de contos póñoo aquí,

  unha vez que nestes cantares tratei de pintar as costumes d’ os

  nosos probes aldeáns, e sirven estas octavas prá dar á conocer

  unha d’ as máis antiguas e máis usadas. Sempre me conmoveu o

  relato de este conto sencillo, patriarcal, e por eso decidinme

  á versificalo, contando c’ á benevolencia d’ os lectores. ¡Son

  tantos os desdichados á quen nas nosas aldeas non se ofrece á

  _proba do porco_, e que soñan có día en que, como Vidal, poidan

  decir á os seus avaros veciños: _Adiante c’ ó varal!..._

    II

      ¡Qué reposo! ¡Qué luz!... ¡Qué garruleiro

    Brando cantar d’ os váreos paxariños

    Cand’ ó salir do sol pó-lo quinteiro

    Douraba fontes, lagos e campiños!

    ¡Qué libre respirar!... ¡Qué placenteiro

    Ir e vir dos cabirtos xuntadiños!

    ¡Qué frescas, qué polidas, qué galanas,

    Iban có gando as feitas aldeanas!

    III

      Nunca ó rumor do mundo corrompido,

    Nunca da louca socied’ as vaidades,

    Nin brillo d’ os honores fementido

    Foran trubar tan doçes soledades.

    Ceo azul, sol d’ amor, campo frorido,

    Santa paz sin remorso nin saudades,

    Horas que van mainiñas camiñando,

    Tal alí tempo e vida iban pasando.

    IV

      Como ó ventiño da mañán pirmeiro

    No seyo d’ as rosiñas se dormía,

    E cal dempois toliño e rebuldeiro

    Pó-lo espaço inmensísimo subía,

    E volvendo á baixar murmuradeiro

    Por enriba d’ as chouzas rebulía,

    Nas aliñas levand’ ó fumo leve

    Qu’ en trubias ondas á subir s’ atreve.

    V

      E como ô mediodía, fast’ o río

    Brisas, aires, pradiños e arborado

    Pousaban calorosos e sin brío

    Cal viaxeiro sedento e fatigado;

    E como da seran ó alento frío

    De arrulos misteriosos impregnado

    Con pasiño lixeiro s’ achegaba

    Y aire, río e floriñas axitaba.

    VI

      Pasiño á paso á traballada xente

    D’ os campos as chousiñas se volvía,

    Mentras no lar o pote sarpullente

    C’ as ricas berzas á cachón fervía.

    As fabas y as balocas xuntamente

    Có touciño sabroso nel se vía,

    En compañ’ amigable e farturenta

    Qu’ alegra, que convida e que sustenta.

    VII

      Dempois da frugal cea, ó cariñoso

    Resplandor do luar claro e soave

    Iban gozar ô enxido de reposo

    Có abó, qu’ á longa historia contar sabe.

    O rosario da Virxe proveitoso

    Logo rezaban con asento grave,

    Y alma e corpo tranquilo se dormía

    Esperando ó folgor do novo día.

    VIII

      Tod’ era paz e amor e augua serena,

    Tod’ era craro azul no firmamento,

    Nin houbo alí á soberba qu’ envenena,

    Nin vano goce, nin fatal tormento.

    Nin louco rebuldar, nin fonda pena,

    Nin baixo aborrecido pensamento,

    Vidiña tan risoña atormentaba,

    Pois doçe e mainamente se folgaba.

    IX

      Naide n’ aquel lugar probe se vira

    Qu’ uns ben y outros non mal foran vivindo,

    Y un qu’ afroxa de máis y outro qu’ estira

    Fóranse acomodando e repartindo.

    Ningún da negra fame á man sentira

    O seu peito fortísimo oprimindo,

    No máis que á desdichada criatura

    Que se chamou Vidal ó sin ventura.

    X

      Orfo ende que nacera, á sorte triste

    Déralle por herencia ó desconsolo,

    C’ o á negra soledá, qu’ ô probe asiste,

    Naide na terra se topou tan solo.

    De canto en polvo terrenal se viste

    Inda correndo un polo y outro polo,

    Qu’ era prob’ e dorido antr’ os doridos

    E afrixido antr’ os tristes afrixidos.

    XI

      Tiña por casa un cortelliño escuro,

    Tiña por leito ó chan humedecido,

    Por cubirtor á neve e vento duro

    Qu’ entraba pó-las fendas arresido.

    Tiña ó sustento escaso e mal seguro

    Que dan de porta en porta ô qu’ é perdido,

    Qu’ así lle din con bulra non escasa

    O que por probe neste mundo pasa.

    XII

      En jamás ó infeliz decir poidera

    «¡Esto que teño é meu!», qu’ á sorte dura

    N’ inda por conceder lle concedera

    Un pouco de querer ou de ternura.

    Nin un pouco d’ amor, que donde houbera

    Pobreza, e soledad’ e desventura,

    Groria, dicha e querer correndo pasan

    Y á entradiña da porta non traspasan.

    XIII

      Sempre por dicha prá Vidal había

    Caldo e máis pan n’ algún lariño alleo,

    Y á máis á caridá non s’ extendía,

    Que fora un mal matarlle outro deseo.

    Que si á cousas mellores s’ afacía

    Y outro váreo comer y outro recreo,

    Traballo lle custara á bon seguro

    Comer dempois berciñas e pan duro.

    XIV

      Tal conta á xente corda se botaba

    Con parsimonia concençuda e grave,

    E refráns sabios con afán buscaba

    Dos que din «Nunca dés do que ben sabe.»

    Y ô compango Vidal nunca probaba

    Por qu’ era á sobriedá santa e saudabe,

    Según á xente de poder decía,

    Anqu’ ela ben folgaba e ben comía.

    XV

      Cando d’ os porcos á matanza viña,

    ¡Qu’ amabre chamuscar nas limpas eiras

    Ó despertar da fresca mañanciña!...

    ¡Qu’ alegre fumo antr’ olmos e figueiras,

    Olendo á cocho pó-los aires viña!

    ¡Qu’ arremangar d’ as nenas mondongueiras!

    ¡Qu’ ir e vir dend’ o banco hastr’ a cociña!

    Y aló no lar, ¡qué fogo!, ¡qué larada!

    ¡Qué rica e qué ben feita frixolada!

    XVI

      Fígado con cebola ben frixida

    Y unha folliña de laurel cheirosa,

    Qu’ inda á un morto ben morto dera vida

    De tan rica, tan tenra e tan sabrosa.

    Raxo en sorsa c’ un cheiro que convida,

    Y á sangre d’ as morcillas sustanciosa

    En fregada caldeira rebotando

    A que fagan morcillas convidando.

    XVII

      Cuadro tan agradabr’ e farturento

    Por tod’ á vecindá se repetía

    Con garular, e risa, e gran contento,

    Que suceso tan grande ó requería.

    Mais por que lle sirvise de tormento,

    Sólo na chouza de Vidal n’ había

    Nin porco, nin mondongo, nin fartura,

    Qu’ era todo nubrado e desventura.

    XVIII

      Nas frías pedras do seu lar sentado

    Tan váreo movemento contempraba

    De negra soledade acompañado:

    Naide â festa do porco ó convidaba.

    Qu’ era probe Vidal y era olvidado,

    Y á presença d’ un probe alí estorbaba;

    Por eso entre suspiros repetía:

    «¡Ay, quén fora riquiño un soyo día!»

    XIX

      Tales eran decote os seus deseos,

    Mais nunca, ¡triste sorte!, se cumprían;

    E todos, todos de miseria cheos,

    Anos tras anos sin cesar corrían.

    X’ era bello Vidal, y os duros ceos

    De tan negro sufrir non se doïan,

    Qu’ inda ó porco Vidal nunca probara

    Nin naide á tal festiña ó convidara.

    XX

      Tal com’ era costume á rica proba

    Veciños con veciños se trocaban

    (Ind’ oxe esta costume se renova),

    Mais á Vidal veciño non chamaban,

    Que fora indina misturanza boba

    Ir á dar donde daiba non topaban,

    E por eso Vidal, probe coitado,

    Nunca catou morcilla ó desdichado.

    XXI

      Mas, ¡ay, pícaro mundo!, ¡mundo aleve!

    ¿Quén de teus pasos e revoltas fía?

    ¿Quén afirmar empávedo s’ atreve

    Que non se pode á noite tornar día?

    ¿Quén en tempo tan rápido e tan breve

    Os conocidos de Vidal diría

    Qu’ aquela triste homilde criatura

    Iba nadar en ondas de ventura?

    XXII

      ¡Y así pasou!... Qu’ aquel que todo mira

    Aló da inmensa e trasparente esfera,

    Donde c’ os astros sentellantes xira,

    Misericordia de Vidal tibera.

    O torpe olvido dos podentes vira

    Y á pena de Vidal compadecera,

    E có seu brazo misterioso e forte

    Trocou d’ un sopro á temeraria sorte.

    XXIII

      Tal pó-las portas de Vidal entrara

    Como en campo sedento farto río,

    Aló de Cáis harencia qu’ envidiara

    O máis encopetado señorío.

    Ucha d’ ouro ôs seus ollos relumbrara

    Dándolle desvareo, e risa, e frío,

    Sendo tamaña á dicha que sentía,

    Qu’ o coraçón con ela non podía.

    XXIV

      Dempois chorou, sorreu, bicou á terra

    Inda pó lo seu pranto humedecida,

    E canta dicha á humanidad’ encerra

    Verteuse do seu peito escandecida.

    Logo volvendo en sí, casi s’ aterra

    De ver ventura tan sin par cumprida,

    E postrado ante Dios fervente ora

    Y ó seu misterio portentoso adora.

    XXV

      Cumprido este deber, Vidal, reposto

    De sorpresa tan grave e prasenteira,

    Pónse limpio, amañado e ben composto,

    Co á graciña de Dios por compañeira.

    Cal s’ adimira d’ ó mirar tan posto,

    Cal lle di qu’ é galán por derradeira,

    Y anque calvo quedou como San Pedro,

    Dinlle que ten risado pelo negro.

    XXVI

      Chámalle aquel «amigo» ¡cousa rara!,

    Qu’ antes «¡Vidal!» con sorna lle desía,

    Y outro lle volve pracenteiro á cara

    Que nantronte ó caris lle retorsía.

    Tal miniña de velo se trubara,

    Tal outra xunta dél se revolvía,

    E seica non faltou quen lle dixera

    Que feito com’ un santo se volvera.

    XXVII

      Qu’ é triste ó rostro da mortal probeza

    Qu’ entre ximidos e dolores nace,

    Y hastra á hermosura ven cando riqueza

    Có seu mirar risoño nos comprace,

    Presta o diñeiro encanto e gentileza,

    Y un Dios ó mesmo demo se tornara

    Si tomando á figura de banqueiro

    Remexése diñeiro e máis diñeiro.

    XXVIII

      Estos misterios son... eu me confundo

    Y en van’ ôs espricar me propuñera;

    Pero Vidal, filósofo profundo,

    Qu’ anque xamáis nos libros deprendera

    A conta propia deprendeu no mundo,

    Non de mudansa tal se sorprendera,

    Qu’ aló no seu caletre â adiviñara

    Cando en ser rico con afán soñara.

    XXIX

      Por eso recibeu con cortesía

    Recrebos, agasaxo e comprimento,

    Q’ un tras outro homildoso lle facía,

    Escoria vil do humano sentimento.

    Él á baixesa d’ eles comprendía

    Y anque vano nin torpe pensamento

    Contra xentiñas tales meditaba,

    Forte e seria lisión darlles pensaba.

    XXX

      Unha mañán á un santo e bon suxeto

    Un quiño lle mercou, ¡soberbio quiño!,

    Tan níveo, tan plantado e tan repleto

    Cal nunca ó vira tal ningún veciño.

    Era curto de perna, o lombo neto,

    Do rabo hastra á cabeza redondiño,

    Y ó coiro tan graxento relusía

    Que mesmo de manteiga paresía.

    XXXI

      --¡Alabado sea Dios!--¡Dios ch’ ó bendiga!

    --¡San Antonio ch’ ó garde!--así excramaban

    Mentras qu’ ó cocho á paso de formiga

    Y ó seu dono Vidal serios pasaban.

    A falarlle á Vidal cada un s’ obriga

    Qu’ ó porco xa mortiño contempraban

    E n’ era de perder tan bon bocado

    Pó-las mans de Vidal morto e salgado.

    XXXII

      Log’ ó berrido do infeliz pasente

    Que sofre có coitelo morte dura

    Fender ós aires no lugar se sente,

    Pouco á pouco á gorxiña queda muda.

    O suspiro postrer soa estredente,

    A sangre corre, ó matachín xa suda,

    E n’ aquel grave e quírtico momento

    É o porco vida e mundo e pensamento.

    XXXIII

      O difunto alí está repantrigado,

    C’ unha cebola n’ antraberta boca

    (Qu’ inda parés qu’ á come ó desdichado),

    Pero no-no chorés qu’ á él solo toca

    Dormir sono tan triste descuidado,

    Pois as iras d’ inferno non provoca

    Nin groria ten nin porgatorio ardente,

    Él dormirá insensible eternamente.

    XXXIV

      Non cab’ en sí Vidal de tan contento,

    O cheiriño do porco ll’ enlouquece,

    Qu’ entr’ os porcos nacidos é un portento

    Aquel qu’ ante seus ollos aparece.

    Certa satisfación, certo contento

    No rostro d’ os presentes resplandece,

    Que mesmo quer decir en lenguax mudo:

    «¡Este sí que ch’ é un porco repoludo!»

    XXXV

      Mais c’ ó cocho Vidal soyo se encerra,

    Mentras qu’ á xente aturrullada mira...

    Cál se pasma, cál bufa, cál s’ aterra,

    Que nunca tal n’ aquel lugar se vira,

    Cal outro lle xurando eterna guerra,

    Das voltas que dá ó mundo s’ adimira,

    Pois que nunca en xamáis nengún veciño

    Lle batera c’ á porta no fociño.

    XXXVI

      Era aquel un rifar desesperado,

    Pero Vidal ó xordo se facía;

    A noit’ enteira se pasou cerrado,

    Y ô arbor primeiro do siguiente día,

    C’ un varal de morcillas ben cargado

    Que á pouco de cargado se rompía,

    Apareceu lavado e reverendo

    A todos c’ ó seu porte sorprendendo.

    XXXVII

      Él direitiño ô seu facer marchaba

    Con paso despacioso camiñando,

    E un sorrir nos seus labios s’ atopaba

    Qu’ antroido iba dicindo ou contrabando.

    Dempois con voz qu’ as xentes atroaba,

    Foise de porta en porta perguntando:

    --¿Déronlle aquí morcillas á Vidal?

    --¡¡¡Aquí non!!!--_¡Pois adiante c’ ó varal!_

    XXXVIII

      Así as chousas correu unha por unha

    Y ó varal inteiriño inda se vía;

    Con triste _sí_ non respondeu ningunha

    De cantas en redondo requería.

    Rindos’ en tanto á falsa de fertunha

    Con sonsa voz de bulra repetía:

    --¿Déronlle aquí morcillas á Vidal?

    --¡¡¡Aquí non!!!--_¡Pois adiante c’ ó varal!_

    XXXIX

      Vidal morreu, y ó tempo foi pasando,

    Braso qu’ os duros mármores arrasa

    Antre helados escombros enterrando

    De bon Vidal á solitaria casa;

    Mais sempre esta historiña foy quedando,

    Ind’ oxe mesmo por proverbio pasa,

    E cand’ ó nome de Vidal s’ invoca,

    Muda sole quedar máis d’ unha boca.

XXVI

      --Meniña, ti á máis hermosa

    Qu’ á luz do sol alumbrara;

    Ti á estrela da mañanciña

    Qu’ en puras tintas se baña;

    Ti á frol d’ as froridas cumbres,

    Ti á ninfa d’ as frescas auguas,

    Ti como folla do lirio

    Branca, pura e contristada.

    ¿Quén eres, fada sin nome,

    De tan dormentes miradas,

    De tan dorida sorrisa,

    De feituriña tan cándida?

    ¿Quisáis de muller naceches

    Sendo tan limpa e tan casta?

    ¿Quisáis d’ as brisas da tarde,

    Quisáis d’ as brétemas vagas...

    D’ as burbulliñas d’ un río,

    Quisáis d’ unha nube branca?

    ¿Ou as espumas do mare

    A un rayo de sol xuntadas

    Pousáronte ô ser d’ aurora

    Nunha cunchiña de nacra?

    Mais d’ onde queira que seas,

    Tristísima pasionaria,

    Por ti sinto un amor puro

    Que pouco á pouco me mata;

    Por ti de noite e de día

    Cal vaga sombra encantada,

    Preto do teu vivir ximo,

    Ximo c’ os ventos que pasan

    Facendo vibrar sonoras

    Sentidas cordas d’ un arpa,

    Que con ecos tembradores

    D’ os meus amores che falan.

    Mais dime: ¿por qu’ estás muda?

    Di por qu’ estás solitaria,

    Di por qué vives nos montes

    C’ os paxariños que cantan,

    Mentras ti choras e choras

    O pe d’ un olmo sentada,

    Toda de loito cuberta,

    Toda cuberta de lágrimas.

      --Déixame vivir nos montes,

    Déixam’ estar solitaria,

    Déixame c’ os paxariños

    Qu’ en derredor de min cantan.

    Déixame vestir de loito,

    Cuberta por tristes vágoas,

    Y eco de homes non escoite

    Nin son d’ armoniosas arpas,

    Qu’ eses sons d’ amor á vida

    Rompen as miñas entrañas,

    Si d’ eles, galán, por sorte

    Doçe consolo arrancaras

    Para un dor que non ten cura,

    Para un mal que non s’ acaba.

    ¡Si ô seu vibrar sonoroso

    As tombas se levantaran

    Y ó polvo que nelas mora

    Volto á vivir s’ axitara!...

    Mais cala, galán...; non toques

    As soaves cordas d’ un arpa,

    Que nin dá vida ôs que morren

    Ni as tristes tombas levanta.

    Cala, galán, c’ os cantares

    Que con pasión d’ amor cantas,

    Qu’ os meus amores morreron

    Y aló antre tombas m’ agardan.

    Para min morreu á dicha,

    Morreu tamén á esperanza,

    Cubreuse ó seu de tristura

    Y á terra d’ ásperas prantas.

    Déixame vivir nos montes,

    Déixam’ estar solitaria,

    Déixame vestir de loito,

    Cuberta d’ amargas lágrimas.

    _Qu’ á rula que viudou_

    _Xurou de non ser casada,_

    _Nin pousar en ramo verde_

    _Nin beber d’ augua crara._

XXVII

    I

            ¿Qué ten ó mozo?

            ¡Ay!, ¿qué terá?

      Ponm’ agora unha cara d’ inverno,

    Despois na fiada ¡sorrisas de tal!...

    Quer que baile con él n’ o muhiño,

    Y aló pó-la vila, nin fala quixáis...

            ¿Qué ten ó mozo?

            Pois... ¿qué terá?

      Unhas veces, canciño de cego,

    Por’ ond’ eu andare seguíndome vay;

    Non hay sitio dond’ eu non atope

    Un Bras con cirolas y os zocos na man.

            ¡Ay, qué mociño!...

            ¡Ay, qué rapaz!

      N’ outro instante, ¡mirá qué fachenda!...

    Atruxos qu’ asombran ó mesmo lugar.

    ¡¡¡Brrr!!!, parece que pasa soberbo,

    Mandando nos homes su real maxestá.

            Mociño, ¿és tolo?

            ¡Ay!, ¿s’ ó serás?

      Eu non podo entender meu amore,

    Qu’ airiños te levan, qu’ airiños te trân,

    Nin tampouco cal xeito te cadra,

    Tratándose, mozo, d’ ó teu namorar.

            ¡Ay! ¡Dios me libre,

            De ti, bon Bras!

      Que no meu entender t’ acomparo,

    O mesiño de marzo marzal:

    _Pó-la mañán, cariña de rosas;_

    _Pó-la tarde, cara de can._

            ¡Mala xuntanza

            Facemos! ¡¡Ay!!

    II

            ¿Qué di á meiguiña,

            Qué di á traidora?

      Coraçón qu’ enloitado te crubes,

    C’ os negros desprezos qu’ á falsa che dona,

    ¿Por qué vives sofrindo por ela?

    ¿Por qué, namorado, de pena saloucas?

            S’ ela é bonita,

            Ela é traidora.

      Di con mengua de min que non sabe,

    Qu’ airiños me viran veleta mal posta...

    Que ch’ ó digan, rapaza, os teus ollos,

    Qu’ agora me chaman, dempois me desbotan.

            Qu’ anqu’ és bonita,

            Eres traidora.

      S’ unhas veces amante che falo,

    E s’ outras renego de ti..., ¡pecadora!

    ¿Cáles auguas repousan serenas,

    S’ ó vento qu’ as manda rebole antr’ as ondas?

            E ti ben sabes

            Qu’ és revoltosa.

      Son canciño de cego en quererte...

    Tal bulra merece quen ama sin conta,

    Pois c’ os zocos na man ou sin eles

    As portas d’ ó inferno seguíndote fora.

            Tal estou tolo,

            Tal és graçiosa.

      ¡Que de marzo marzal teño á cara!...

    Quixáis qu’ así sea, mais ti, miña xoya,

    Tamén és cal rayola de marzo,

    Qu’ agora descrube, qu’ agora s’ entolda.

            Iguales semos,

            Nena fermosa.

XXVIII

      _Castellanos de Castilla,_

    _Tratade ben ôs gallegos:_

    _Cando van, van como rosas,_

    _Cando vén, vén como negros._

      --Cando foi iba sorrindo,

    Cando veu, viña morrendo

    A luciña d’os meus ollos,

    O amantiño do meu peito.

    —

      Aquel, máis que neve branco,

    Aquel de doçuras cheyo,

    Aquel por quen eu vivía

    E sin quen vivir non quero.

    —

      Foi á Castilla por pan,

    E saramagos lle deron;

    Déronlle fel por bebida,

    Peniñas por alimento.

    —

      Déronlle, en fin, canto amargo

    Tén â vida no seu seo...

    ¡Castellanos, castellanos!

    Tendes coraçón de ferro.

    —

      ¡Ay!, no meu coraçonciño

    Xa non pode haber contento,

    Qu’ está de dolor ferido,

    Qu’ está de loito cuberto.

    —

      Morreu aquel qu’ eu quería,

    E para min n’ hay consuelo:

    Sólo hay para min, Castilla,

    A mala ley que che teño.

    —

      Premita Dios, castellanos,

    Castellanos que aborreço,

    Qu’ antes os gallegos morran

    Qu’ ir á pedirvos sustento.

    —

      Pois tan mal coraçón tendes,

    Secos fillos do deserto,

    Que si amargo pan vos ganan,

    Dádesllo envolto en veneno.

    —

      Aló van, mal pocadiños,

    Todos d’ esperanzas cheyos,

    E volven, ¡ay!, sin ventura,

    Con un caudal de despreços.

    —

      Van probes e tornan probes,

    Van sans e tornan enfermos,

    Qu’ anqu’ eles son como rosas,

    Tratádelos como negros.

    —

      ¡Castellanos de Castilla,

    Tendes coraçón d’ aceiro,

    Alma como as penas dura,

    E sin entrañas o peito!

    —

      En trós de palla sentados,

    Sin fundamentos, soberbos,

    Pensás qu’ os nosos filliños

    Para servirvos naceron.

    —

      E nunca tan torpe idea,

    Tan criminal pensamento

    Coupo en máis fatuas cabezas

    Ni en máis fatuos sentimentos.

    —

      Que Castilla e castellanos,

    Todos nun montón a eito,

    Non valen o que unha herbiña

    D’ estes nosos campos frescos.

    —

      Sólo peçoñosas charcas

    Detidas no ardente suelo

    Tés Castilla, que humedezan

    Esos teos labios sedentos.

    —

      Que o mar deixoute olvidada

    E lonxe de ti correron

    As brandas auguas que traen

    De prantas cen semilleiros.

    —

      Nin arbres que che den sombra,

    Nin sombra que preste alento...

    Llanura e sempre llanura,

    Deserto e sempre deserto...

    —

      Esto che tocou, coitada,

    Por herencia no universo,

    ¡Miserable fanfarrona!...

    Triste herencia foi por certo.

    —

      En verdad non hay, Castilla,

    Nada como ti tan feyo,

    Qu’ ainda mellor que Castilla

    Valera decir inferno.

    —

      ¿Por qué aló foches, meu ben?

    ¡Nunca tal houberas feito!

    ¡Trocar campiños frolidos

    Por tristes campos sin rego!

    —

      Trocar tan caras fontiñas,

    Ríos tan murmuradeiros

    Por seco polvo, que nunca

    Mollan as bágoas do ceo.

    —

      Mas ¡ay!, d’ onde a min te foches

    Sin dor do meu sentimento,

    Y aló á vida che quitaron,

    Aló a mortiña che deron.

    —

      Morreches, meu quiridiño,

    E para min n’ hay consuelo,

    Que ond’ antes te vía, agora

    Xa sólo unha tomba vexo.

    —

      Triste com’ á mesma noite,

    Farto de dolor o peito,

    Pídolle á Dios que me mate,

    Porque xa vivir non quero.

    —

      Mais en tanto no me mata,

    Castellanos qu’ aborreço,

    Hei, para vergonza vosa,

    Héivos de cantar xemendo:

      _¡Castellanos de Castilla,_

    _Tratade ben ôs gallegos:_

    _Cando van, van como rosas,_

    _Cando vén, vén como negros!_

LA GAITA GALLEGA

—

ECO NACIONAL

_Á mi querido amigo D. Manuel Murguía._

    I

      Cuando la gaita gallega

    El pobre gaitero toca,

    No sé lo que me sucede

    Que el llanto á mis ojos brota.

    Ver me figuro á Galicia

    Bella, pensativa y sola,

    Como amada sin su amado,

    Como reina sin corona.

    Y aunque alegre danza entone

    Y dance la turba loca,

    La voz del grave instrumento

    Suéname tan melancólica,

    Á mi alma revela tantas

    Desdichas, penas tan hondas,

    _Que no sé deciros_

    _Si canta ó si llora_.

    II

      Recuérdame aquellos cielos,

    Y aquellas dulces auroras,

    Y aquellas verdes campiñas,

    Y el arrullo de sus tórtolas;

    Y aquellos lagos, y aquellas

    Montañas que al cielo tocan,

    Todas llenas de perfumes,

    Vestidas de flores todas,

    Donde Dios abre su mano

    Y sus tesoros agota;

    Mas ¡ay!, como me recuerda

    También que hay allí quien dobla,

    En medio de la abundancia,

    Al hambre la frente torva,

    _No acierto á deciros_

    _Si canta ó si llora_.

    III

      Suenan, y cruzan por mi espíritu

    Puras, risueñas y hermosas

    Las sombras de los cien puertos

    De que Galicia es señora.

    Y lentamente pasando,

    Como ciudades que flotan,

    Van sus cien naves soberbias

    Al ronco son de las olas;

    Mas ¡ay!, como en ellas veo,

    Con el oro de sus costas,

    Sus tiernos hijos desnudos

    Que miran tristes á Europa,

    Pidiendo su pan amargo

    Á la América remota,

    _No acierto á deciros_

    _Si canta ó si llora_.

    IV

      ¡Pobre Galicia!... Tus hijos

    Huyen de ti ó te los roban,

    Llenando de íntima pena

    Tus entrañas amorosas.

    Y como á parias malditos,

    Y como á tribus de ilotas

    Que llevasen en el rostro

    Sello de infamia ó deshonra,

    ¡Ay!, la patria los olvida,

    La patria los abandona,

    Y la miseria y la muerte

    En su hogar desierto moran.

    Por eso aunque en son de fiesta

    La gaita gallega se oiga,

    _No acierto á deciros_

    _Si canta ó si llora_.

    V

      ¡Espera, Galicia, espera!

    Lleva la cruz que te agobia,

    Regando con sangre y lágrimas

    Esa vía dolorosa.

    ¡Tendrás sed!... Hiel y vinagre

    Te darán con mano pródiga,

    Y con corona de espinas,

    Cetro de caña por mofa;

    Pero los tiempos se acercan,

    Y cuando suene tu hora,

    Feliz subirás y grande

    Á la cumbre de la gloria.

    Hoy si la gaita gallega

    El pobre gaitero toca,

    _No acierto á deciros_

    _Si canta ó si llora_.

  VENTURA RUIZ AGUILERA.

1860.

Á GAITA GALLEGA

—

RESPOSTA

_Á ó eminente poeta D. Ventura Ruiz de Aguilera._

    I

      Cand’ este cantar, poeta,

    Na lira xemendo entonas,

    Non sei ó que por min pasa

    Qu’ as lagrimiñas m’ afogan,

    Qu’ ante de min cruzar vexo

    Á virxen-mártir qu’ invocas,

    C’ ôs pes cravados d’ espiñas

    C’ âs mans cubertas de rosas.

    En vano á gaita tocando

    Unh’ alborada de groria

    Sóns pó-los aires espalla

    Que cân nas tembrantes ondas;

    En vano baila contenta

    Nas eiras á turba louca,

    Qu’ aqueles sóns, tal m’ afrixen,

    Cousas tan tristes me contan,

    _Qu’ eu podo decirche_

    _Non canta, que chora_.

    II

      Vexo contigo estos ceos,

    Vexo estas brancas auroras,

    Vexo estes campos froridos

    Donde s’ arrullan as pombas,

    Y estas montañas xigantes

    Qu’ aló c’ âs nubes se tocan

    Cubertas de verdes pinos

    E de froliñas cheirosas;

    Vexo esta terra bendita

    Dond’ ó ben de Dios rebota

    E dond’ anxiños hermosos

    Tecen brillantes coroas;

    Mas ¡ay!, como tamén vexo

    Pasar macilentas sombras

    Grilos de ferro arrastrando

    Antre sorrisas de mofa,

    Anque mimosa gaitiña

    Toqu’ alborada de groria,

    _Eu podo decirche_

    _Non canta, que chora_.

    III

      Falas, y ó meu pensamento

    Mira pasar temerosas

    As sombras d’ eses cen portos

    Qu’ ô pe d’ as ondiñas moran.

    E pouco á pouco marchando

    Fráxiles, tristes e soyas,

    Vagar as naves soberbas

    Aló nunha mar traidora.

    Y ¡ay!, como nélas navegan

    Os fillos d’ as nosas costas

    Con rumbo á América infanda

    Qu’ á morte c’ o pan lles dona,

    Desnudos pedindo en vano

    Á patria misericordia,

    Anque contenta á gaitiña

    O probe gaitero toca,

    _Eu podo decirche_

    _Non canta, que chora_.

    IV

      Probe Galicia, non debes

    Chamarte nunca española,

    Qu’ España de ti s’ olvida

    Cando eres, ¡ay!, tan hermosa.

    Cal si na infamia naceras,

    Torpe, de ti s’ avergonza,

    Y á nay qu’ un fillo despreça

    Nay sin coraçón se noma.

    Naide por que te levantes

    Ch’ alarga á man bondadosa;

    Naide os teus prantos enxuga,

    Y homilde choras e choras.

    Galicia, ti non tés patria,

    Ti vives no mundo soya,

    Y á prole fecunda tua

    S’ espalla en errantes hordas,

    Mentras trist’ e solitaria

    Tendida na verde alfombra

    O mar esperanzas pides,

    De Dios á esperanza imploras.

    Por eso anqu’ en son de festa

    Alegre á gaitiña s’ oya,

    _Eu podo decirche_

    _Non canta, que chora_.

    V

      «Espera, Galicia, espera»

    ¡Cánto este grito consola!

    Páguecho Dios, bon poeta,

    Mais é unha esperanza louca;

    Qu’ antes de qu’ os tempos cheguen

    De dicha tan venturosa,

    Antes que Galicia suba

    C’ á cruz qu’ ó seu lombo agobia

    Aquel difícil camiño

    Qu’ ô pé d’ os abismos toca,

    Quisáis cansada e sedenta,

    Quisáis que d’ angustias morra.

    Págueche Dios, bon poeta,

    Esa esperanza de groria,

    Que de teu peito surxindo,

    Á virxen-mártir coroa,

    Y esta á recompensa sea

    D’ amargas penas tan fondas.

    Páguech’ este cantar triste

    Qu’ as nosas tristezas conta,

    Que soyo ti..., ¡ti entre tantos!,

    D’ as nosas magoas s’ acorda.

    ¡Dina voluntad d’ un xenio,

    Alma pura e xenerosa!

    E cando á gaita gallega

    Aló nas Castillas oyas,

    O teu coraçón pergunta,

    Verás que che di en reposta

    _Qu’ a gaita gallega_

    _Non canta, que chora_.

XXIX

    I

      --Vente, rapasa,

    Vente, meniña,

    Vent’ á lavar

    No pilón d’ á fontiña.

    —

      Vente, Minguiño,

    Minguiño, vente,

    Dóuche sinon

    Pó-lo demo do dente.

    —

      ¡Qu’ augua tan limpa!

    ¡Qué rica frescura!

    Vent’ á lavar

    Qu’ é un primor, criatura.

    —

      Válgame Dios,

    Que si auguiña n’ houbera,

    Lama este corpo

    Mortal se volvera.

    —

      Vinde á lavarvos,

    Andá lixeiriños,

    A cara pirmeiro,

    Dimpois os peïños.

    —

      ¡Ay!, ¡qué meniña!

    ¡Qué nena preciosa!

    Dempois de lavada

    Parec’ unha rosa.

    —

      Y este meniño

    Que teño no colo,

    Dempois de lavado

    Parec’ un repolo.

    —

      ¡Ay!, ¡qué tan cuco!

    ¡Ay!, ¡qué santiño!

    Ven ôs meus brazos

    Dareich’ un biquiño.

    —

      ¡Olliños de groria!

    ¡Cariña de meiga!

    ¡Apértame ben,

    Coraçón de manteiga!

    —

      Corre, corre

    A qu’ Antona te peite,

    Corre, daráche

    Unha cunca de leite.

    —

      Corre, corre

    A teu pay, Mariquiña,

    Que come cebola

    Con pan e sardiña.

    II

      --¡Válgate Dios,

    Qu’ inda os figos son duros!

    ¡Mais qué fartiña

    En estando maduros!

    —

      Él e máis eu

    Y á comadre d’ abaixo,

    Hemos de ter

    Qu’ alargar ó refaixo.

    —

      Rica figueira,

    Que Dios te bendiga,

    Qu’ ásme, abofé,

    De fartar á barriga.

    —

      --¡Jey!, ó d’ os ovos

    Que vás de camiño,

    ¿Cántas duciñas

    Topache no niño?

    —

      --¡Unha no máis!

    --¡No me teño c’ á risa!

    Es’ ech’ un conto

    Que vay par’ á misa.

    —

      Dam’ acá seis,

    Qu’ un fricol che faría,

    Qu’ ô mesmo rey

    Qu’ envidiar lle daría.

    —

      Xa que non qués

    No camiño che colla

    Vento de vira,

    C’ un saco de molla.

    III

      --Turra, turra,

    ¡Xan pó-la burra!

    Mira que Pedro

    A cadela ch’ apurra.

    —

      ¡Ay!, desdichada

    De min que á vexo,

    Fincarch’ ó colmillo

    No triste pelexo.

    —

      ¡Diancre de Xan,

    Que non corre nin tóa!

    Ben haya, amén,

    Quen os osos che roa.

    —

      ¡Chúrras!, ¡chúrras!

    ¡Churriñas, chúrras!

    Cas-qui-tó,

    Qu’ escorrenta-las burras.

    —

      Pica, pica

    Suriña, pica,

    Léballe un gran

    O teu fillo na bica.

    —

      Marcha can

    A ladrar ô palleiro,

    ¡Seique ch’ agrada

    O demoro do cheiro!

    —

      ¡Baiche c’ o can,

    Qu’ ó peixiño lle gusta!

    Mais â teu dono

    O diñeiro lle custa.

    —

      ¡Gachi, gachi,

    Que dencho de gato!

    ¡Cómo se farta

    No prebe do prato!

    —

      ¡Inda reventes,

    Larpeiro rabudo!

    ¡Qu’ inda na gorxa

    Ch’ aperten un nudo!

    —

      Truca, perico,

    No gato rabelo

    Hasta deixalo

    Quedar sin un pelo

    —

      Qu’ eu, s’ outra vez

    O camiño m’ atranca,

    Ei de rompelle

    No lombo unha tranca.

    —

      ¡Malo d’ aquel

    Que non sabe de misa,

    Nin entra na igrexa

    Nin gasta camisa!...

    —

      ¡Ay!, ¡qué galiña

    Saltou no valado;

    Sey que quer vir

    A comer de prestado!

    —

      _Isca d’ ahí,_

    _Galiña maldita,_

    _Isca d’ ahí_

    _Nô me mate-la pita._

    —

      _Isca d’ ahí,_

    _Galiña ladrona,_

    _Isca d’ ahí_

    _Pra câs tua dona._

XXX

      Cando á luniña aparece

    Y ó sol nos mares s’ esconde,

    Todo é silencio nos campos,

    Todo na ribeira dorme.

    Quedan as veigas sin xente,

    Sin ovelliñas os montes,

    A fonte sin rosas vivas,

    Os árbores sin cantores.

    Medroso ó vento que pasa

    Os pinos xigantes move,

    Y a voz que levanta triste,

    Outra máis triste responde.

    Son as campanas que tocan,

    Que tocan en sóns de morte,

    Y ô coraçón din n’ olvides

    Ós que para sempre dormen.

    ¡Qué triste! ¡Qué hora tan triste

    Aquela en qu’ ó sol s’ esconde,

    En qu’ as estrelliñas pálidas

    Tímidamente relosen!

    Aló as montañas confusas

    D’ espesas niebras se croben,

    Y á casa branca en qu’ él vive

    En sombra espesa s’ envolve.

    En vano miro e máis miro,

    Qu’ os velos da negra noite

    Entr’ ela y os meus olliños

    Traidoramente se poñen.

      --¿Qué fas ti mentras, meu ben?

    Dime dónd’ estás, en dónde,

    Que t’ aspero e nunca chegas,

    Que te chamo e non respondes.

    ¿Morreches, meu queridiño?

    ¿O mar sin fondo tragoute?

    ¿Leváront’ as ondas feras

    Ou perdécheste nos montes?

    Vou perguntand’ ôs airiños,

    Vou perguntand’ ôs pastores,

    Ás verdes ondas pergunto

    E ninguén, ¡ay!, me responde.

    Os aires mudiños pasan,

    Os pastoriños no m’ oyen,

    Y as xordas ondas fervendo

    Contr’ os penedos se rompen.

    Mais ti non morreche, ingrato,

    Nin te perdeches nos montes;

    Ti, quisáis, mentras qu’ eu peno,

    D’ os meus pesares te goces.

    ¡Coitada de min, coitada!

    Qu’ este meu peitiño nobre

    Foi para ti deble xunco

    Qu’ ô menor vento se torce.

    ¡Y en recompensa ti olvidásme!

    Dasme fel e dasme á morte...

    ¡Qu’ est’ é ó pago, desdichada,

    Qu’ â que ben quer dan os homes!

    Mais ¡qu’ importa!, ben te quixen...

    Querreite sempre... Así compre

    A quen con grande firmesa

    Vidiña y alma entregouche.

      _Ahí tés ó meu coraçón,_

    _Si ó queres matar ben podes;_

    _Pero como estás ti dentro,_

    _Tamén si ti ó matas, morres._

XXXI

    I

      Si á vernos, Marica, nantronte viñeras

    A festa d’ o Seixo n’ a beira d’ o mar,

    Ti riras, Marica, cal nunca te riches

    Debaixo d’ os pinos d’ o verde pinar.

    —

      A sombra d’ os pinos, Marica, ¡qué cousas

    Chistosas pasaron!, ¡qué rir toleirón!

    Relouca d’ arriba, relouca d’ abaixo,

    Iñamos, viñamos y ó bombo... ¡pon!..., ¡pon!

    —

      As cóchegas brandas, as loitas alegres,

    Os berros, os brincos, os contos sin fel,

    Todiños peneques, alegres todiños...

    _Y á Nosa Señora detrás d’ o tonel._

    II

      ¡Coitada!, ¡qué festa brandida perdeche!...

    Cantaras, beberas, dormiras, y así

    N’ un feixe miraras rolar xuntamente

    Mociños e vellos d’ aquí par’ alí.

    —

      Có á vista trubada, c’ os ollos dormentes

    Sorrindo, comendo, pifando e ainda máis,

    ¡Qu’ apertos, qu’ olladas tan chuscas trocaban

    As nenas de xenio c’ os mozos de Cáis!

    —

      Debaixo d’ os ricos pareauguas de seda

    Qu’ abertos formaban tamaño rodel,

    Todiños chispados, ¡qué cosas decían!

    _Y á Nosa Señora detrás d’ o tonel._

    III

      Mais ela de cote tan grav’ e soberba,

    Tan fina d’ oído, tan curta de mans,

    Xordiña quedara, falando por sete,

    Con probes e ricos, con porcos e cans.

    —

      Meu amo folgando de tanta largueza,

    Que n’ era costume na dona tal ver,

    Tamén, ¡miña xoya!, saltando da burra,

    ¡Pin!, ¡pan!, río arriba botouse á correr.

    —

      Y á dona sorría con ollo entraberto,

    Comendo castañas e viño con mel...

    ¡Qué festa, Marica!... Todiños peneques...

    _Y á Nosa Señora detrás d’ o tonel._

XXXII

      _Cómo chove mihudiño,_

    _Cómo mihudiño chove;_

    _Cómo chove mihudiño,_

    _Pó-la banda de Laiño,_

    _Pó-la banda de Lestrobe._

    —

      Com’ a triste branca nube

    Truba ó sol qu’ inquieto aluma,

    Cal ó crube y ó descrube,

    Pasa, torna, volve e sube,

    Enrisada branca pruma.

    —

      Xa dempois lonx’ espallada

    Pó-los aires fuxitivos

    Desteñida, sombrisada,

    Nos espaços desatada

    Cae brillando en rayos vivos.

    —

      Misteriosa regadeira

    Fin’ orballo no chan pousa

    Con feitiña curbadeira,

    Remollando na ribeira

    Frol por frol, chousa por chousa.

    —

      Semellando leve gasa

    Que sotil ó vento move,

    En frotantes ondas pasa

    Refrescando canto abrasa

    O qu’ ó sol ardente crobe.

    —

      ¡Cómo chove mihudiño

    Pó-las veigas de Campaña!

    ¡Cál s’ enxugan de camiño

    Os herbales de Laiño!

    ¡Cóm’ á Ponte en sol se baña!

    —

      Para Caldas tod’ é escuro,

    Ceo azul lose n’ Adina,

    Trasparente, limpo e puro,

    D’ Arretén no monte duro

    Nube corre pelegrina.

    —

      Triste vay, qu’ á terra toca

    Xa c’ os pes de branca neve,

    Xa c’ á fina fresca boca;

    Triste vay, qu’ os ceos invoca

    Y á bicar ó chan s’ atreve.

    —

      Triste vay cando s’ abate

    Vaporosa soya e muda,

    Cando main’ as alas bate

    Com’ un coraçón que late

    Ferido por pena ruda.

    —

      Tal maxino á sombra triste

    De mi máa, soya vagando

    Nas esferas onde existe;

    Qu’ ir á groria se resiste

    Pó-los que quixo agardando.

    —

      Vexo ó souto en parda sombra

    Revolvendo ó seu ramaxe,

    Que por bon, do rey se nombra,

    Donde fero ó vento asombra,

    Roxe e estala de coraxe.

    —

      Y ó Palacio, serio e grave

    ¡Cánto en pura luz se baña!

    Tal parés pesada nave

    Que volver ô mar non sabe

    S’ encallou na fresca braña.

    —

      Vexo Valga á beira hermosa

    D’ un camiño todo prata,

    Casta virxe candorosa,

    Sentadiña en chan de rosa,

    Vestidiña d’ escalrata.

    —

      A San Loys vexo brillando

    Bañado por tintas puras,

    Sol e sombras amostrando,

    En reposo contemprando

    Montes, auguas e verduras.

    —

      Y á Padrón ponliña verde,

    Fada branca ô pé d’ un río,

    Froita en frol d’ á qu’ eu quixerde,

    Lonxe miro que se perde

    Baix’ un manto de resío.

    —

      ¡Qu’ hinchadiña branca vela

    Antr’ os millos corre soa

    Misteriosa pura estrela!

    Dille ô vento en torno d’ ela:

    «Palomiña, ¡voa!, ¡voa!»

    —

      Faille arrolo á branda ría

    C’ un remanso mormuxante,

    Que nâs d’ arboled’ umbría

    Vaixo un toldo d’ alegría,

    Ó calor d’ un sol amante.

    —

      ¡Sol d’ Italia, sol d’ amore!...

    ¿Ti païsáx mellor alumas,

    Ti máis rosas, máis verdore,

    Mellor ceu, máis soave core

    Ves d’ o golfo antr’ as espumas?

    —

      ¡Sol d’ Italia, eu non sospiro

    Por sentirte ardente rayo!

    Qu’ outro sol temprado miro,

    Doçemente aquí respiro

    Nun perene, eterno mayo.

    —

      Nesta terra tal encanto

    Se respira... Triste ou probe,

    Rico ou farto de querbanto

    ¡S’ encariña nela tanto

    Quen baix’ ó seu ceu se crobe!...

    —

      Os que son nela nacidos,

    Os que son d’ ela mimados,

    Lonxe d’ ela están doridos

    Porque van d’ amor feridos

    Por quen fóno amamantados.

    —

      Pó-los fillos á nay tira,

    Xorda, triste, plañideira,

    Xeme, chora e máis sospira,

    E non para hastra qu’ os mira

    Ben chegar por derradeira.

    —

      ¡Probe nay, cánto te quero!

    ¡Nay tamén, ¡ay!, da nay miña!

    O teu chan d’ amor prefiero,

    A cant’ hay grande ou severo

    En tod’ á terra xuntiña.

    —

      ¿Cómo non, si hora estou vendo

    Nun paisáx de prata e rosas,

    Canto á vida foi querendo,

    C’ os meus ollos remexendo

    Memoriñas cariñosas?

    —

      ¡Bosques, casa, sepulturas,

    Campanarios e campanas

    Con sóns vagos de doçuras,

    Que despertan ¡ay! ternuras

    Qu’ en jamáis podrán ser vanas!

    —

      Elas fóno as que tocaron

    Cand’ os meus alí naceron;

    Elas fóno as que choraron,

    Elas fóno as que dobraron

    Cand’ os meus avós morreron.

    —

      Elas fóno as qu’ alegriñas

    Me chamaban mainamente

    Nas douradas mañanciñas,

    De mi máa c’ as cantiguiñas

    Y os biquiños xuntamente.

    —

      Inda vex’ onde xogaba

    C’ as meniñas que eu quería,

    O enxidiño onde folgaba,

    Os rosales que coidaba

    Y á fontiña onde bebía.

    —

      Vexo á rúa solitaria

    Qu’ en paz baña un sol sereno,

    Sin que á trube man contraria,

    Igual sempre, nunca varia,

    Veiga llana en campo ameno.

    —

      E tamén vexo enloitada

    D’ Arretén á casa nobre,

    Dond’ á miña nay foi nada,

    Cal viudiña abandonada

    Que cay triste ô pe d’ un robre.

    —

      Alí esta sombra perdida

    Vos sin son, corpo sin alma,

    Amazona mal ferida

    Qu’ ô sentir que perd’ á vida

    Se adormece en xorda calma.

    —

      _Casa grande_ lle chamaban

    Noutro tempo venturoso,

    Cand’ os probes á improraban

    E fartiños se quentaban

    Ó seu lume cariñoso.

    —

      _Casa grande_, cando un santo

    Venerable cabaleiro[2]

    Con tranquilo, nobre encanto,

    Vaixo os priegues d’ o seu manto

    Cobexada ó perdioseiro.

  [2] As virtudes verdadeiramente evanxélicas d’ este cabaleiro,

  tan amado d’ os que ó conoceron, inspiráronme un libro, que non

  tarderey en publicalo con ó titulo de _Historia de mi abuelo_.

  Nel rindo un tributo d’ adimiración e amor á aquel cuya mayor

  sabiduría consisteu sempre en facer ó ben á ollos cerrados e con

  man cariñosa.

    —

      Cand’ os cantos ná capilla

    _Da gran casa_ resoaban

    Con fervor e fe sensilla,

    Rico fruto d’ á semilla

    Qu’ os baróns santos sembraban.

    —

      Hora todo silensioso

    Caus’ alí medo e pavura,

    Mora esprito temeroso

    Nos salóns ond’ ó reposo

    Fix’ un niño c’ a tristura.

    —

      Risas, cantos, armonía,

    Brandas músicas, contento,

    Festas, dansas, alegría,

    Se trocou na triste e fría

    Xorda vós do forte vento.

    —

      No gran patio as herbas crecen

    Vigorosas sin coidado,

    Y as silveiras que frorecen

    No seu tempo fruto ofrecen

    Os meniños sazonado.

    —

      Y antr’ aquel silencio mudo

    Qu’ a trubar naide alí chega,

    Antre aquel _¡xa fùn!_ tan rudo

    Vése inteiro un nobre escudo

    Qu’ á desir _non son_ se nega.

    —

      Craros timbres mostra ufano

    C’ un soberbo casco airoso...

    Mais detrás d’ un _son_ tan vano

    Vése ó probe orgullo humano

    Homillado e polvoroso.

    —

      Tras da calada visera

    Qu’ hay uns ollos feridores

    Que nos miran, se dixera,

    Que nos din tod’ é quimera

    Neste mundo de dolores.

    —

      ¡_Casa grande_, triste casa!

    Que d’ aquí tan soya miro

    Parda, escura, triste masa,

    ¡_Casa grande_, pasa, pasa...

    Ti xa n’ és más qu’ un sospiro!

    —

      Meus avós, ¡ay!, xa morreron,

    Os demáis t’ abandonaron,

    Os teus lustros pereceron

    Y os que millor te quixeron

    Tamén de ti s’ apartaron.

    —

      Mes tras mes, pedra tras pedra,

    Ti te irás desmoronando,

    Ceñida por sintas d’ edra,

    Mentras qu’ outra forte medra,

    Qu’ así o mundo vay rolando.

    —

    —

      ¡Mais qué lus, qué colorido,

    Nos espaços se dilata!

    Luce ó sol descolorido

    Y arco d’ iris xa nacido

    Longa sinta se desata.

    —

      _Cómo chove mihudiño,_

    _Cómo mihudiño chove;_

    _Cómo chove mihudiño,_

    _Pó-la banda de Laiño,_

    _Pó-la banda de Lestrobe._

XXXIII

      Miña Santa Margarida,

    ¿Con quén t’ ei de comparare?

    Coma ti non vin ningunha

    Nin na terra nin no mare.

    —

      Coma ti, Santa bendita,

    Tan garrida e tan preciosa,

    Nin brilou ningunha estrela,

    Nin s’ abreu ningunha rosa.

    —

      Nin luceiro nin diamante,

    Nin luniña trasparente,

    Luz verteu máis cariñosa

    Qu’ ó teu rostro relucente.

    —

      Nin as froles do xilmendro,

    Nin á rosa purpurina,

    Nin as neves da montaña,

    Nin fulgor da mañanciña.

    —

      Nin alegre sol dourado,

    Nin corrente d’ augua pura,

    Miña Santa Margarida,

    Ch’ asemella en hermosura.

    —

      ¿Con quén t’ ei comparare,

    Miña santa Margarida,

    Si ti foche ánxel d’ amore

    Pó-los ánxes escollida?

    —

      Sólo á Virxe é máis hermosa

    Qu’ eres ti, bendita Santa,

    Y ó teu rostro pelegrino,

    O temido demo espanta.

    —

      De ti vivo namorada,

    En ti penso con fervore,

    Qu’ eu ben sei que che contenta

    Este puro e santo amore.

    —

      ¡Quén poidera!... ¡Quén poidera

    Xunta ti vivir segura,

    Manantial que mel derrama,

    Pura fonte de ternura!

    —

      Onda ti, lonxe do mundo,

    Tan feliz m’ acobexara,

    Qu’ en jamáis ô pracer vano

    Este meu mirar tornara.

    —

      Que no monte onda ti moras

    Tan bon aire se respira,

    Que ó que máis do mundo foxe,

    Sólo alí por Dios suspira.

    —

      _Miña Santa Margarida,_

    _Miña Margarida santa,_

    _Tendes á casa no monte,_

    _Donde ó paxariño canta._

XXXIV

ALBORADA[3]

  [3] A máis grande dificultade qu’ achey prá escribir esta

  _alborada_, foy ó meu deseyo de que sahise nun todo arregrada á

  música. Conseguín esto, pró foy á custa da poesía; non podía ser

  d’ outro modo, cando se da c’ un aire tan extraño e tan dificile

  de acomodarlle letra algunha.

    I

      Baite noi-

    te--Bay funxin-

    do--Vent’ auro-

    ra--Vent’ abrin-

    do--C’ ó teu ros-

    tro--Que sorrin-

    do--¡¡¡Á sombr’ espanta!!!

    —

      ¡Canta!...

    Paxariño can-

    ta--De ponliñ’ en pón-

    la--Qu’ ó sol se levan-

    ta--Pó-lo monte ver-

    de--Pó-lo verde mon-

    te--Alegrand’ as her-

    bas--¡Alegrand’ as fon-

    tes!...

    —

      ¡Canta, paxariño alegre,

    Canta!

    ¡Canta por qu’ ó millo medre,

    Canta!

    ¡Canta por qu’ á luz t’ escoite,

    Canta!

    Canta que fuxeu á noite.

    —

      Noite escura

    Logo ven,

    E moito dura

    C’ ó seu manto

    De tristura,

    Con meigallos

    E temores,

    Agoreira

    De dolores,

    Agarimo

    De pesares,

    Cubridora

    En todo mal,

    ¡Sal!...

    —

      Qu’ auroriña

    O ceu colora

    C’ uns arbores

    Que namora,

    C’ un sembrante

    D’ ouro e prata

    Teñidiño

    D’ escalrata.

    C’ uns vestidos

    De diamante

    Que lle borda

    O sol amante

    Antr’ as ondas

    De cristal.

    —

      ¡Sal!...

    Señora en todo mal,

    Qu’ ó sol

    Xa brila

    Nas cunchiñas do areal

    Qu’ á luz

    Do día

    Vist’ á terra d’ alegría,

    Qu’ ó sol

    Derrete con amor á escarcha fría.

    II

      Branc’ auro-

    ra--Ven chegan-

    do--Y âs porti-

    ñas--Bay chaman-

    do--D’ os que dor-

    men--Esperan-

    do--¡O teu folgor!...

    —

      Cor...

    D’ alba hermosa

    Lles extende

    Nos vidriños

    Cariñosa,

    Dond’ ó sol

    Tamén suspende,

    Cand’ aló

    No mar se tende

    De fogax

    Larada viva,

    Dempois leve,

    Fuxitiva,

    Triste vago

    Resprandor.

    —

      Cantor

    D’ os aires,

    Paxariño alegre,

    Canta,

    Canta por qu’ ó millo medre

    Cantor

    D’ aurora,

    Alegre namorado,

    As meniñas dille

    Que xa sal ó sol dourado.

    —

      Qu’ ó gaiteiro,

    Ben lavado,

    Ben vestido,

    Ben peitado,

    Da gaitiña

    Acompañado

    ¡A porta está!...

    ¡Xa!...

    —

      S’ expricando

    Que t’ exprica,

    Repinica,

    Repinica

    N’ alborada

    Ben amada

    Das meniñas

    Cantadeiras,

    Bailadoras,

    Rebuldeiras;

    D’ as belliñas

    Alegriñas,

    D’ as que saben

    Ben ruar.

    —

      ¡Arriba

    Todas, rapaciñas do lugar,

    Qu’ ó sol

    Y á aurora xa vos ven á dispertar!

    ¡Arriba!

    ¡Arriba toleirona mocidad,

    Qu’ atru-

    xaremos--cantaremos ó _ala... lá!!!..._

XXXV

      _Eu cantar, cantar, cantei,_

    _A gracia non era moita_,

    Que nunca (delo me pesa)

    Fun eu meniña graciosa.

    Cantei como mal sabía

    Dándolle reviravoltas,

    Cal fán aquês que non saben

    Direitamente unha cousa.

    Pero dempois paseniño,

    Y un pouco máis alto agora,

    Fun votando as miñas cántigas

    Como quen non quer á cousa.

    Eu ben quixera, é verdade,

    Que máis boniteiras foran;

    Eu ben quixera que nelas

    Bailase ó sol c’ as pombas,

    As brandas auguas c’ á luz

    Y os aires mainos c’ as rosas.

    Que nelas craras se visen

    A espuma d’ as verdes ondas,

    Do ceu as brancas estrelas,

    Da terr’ as prantas hermosas,

    As niebras de cor sombriso

    Qu’ aló nas montañas voan;

    Os berros do triste moucho,

    As campaniñas que dobran,

    A primadera que ríe

    Y os paxariños que voan.

    Canta que te canta, mentras

    Os coraçóns tristes choran.

    Esto e inda máis, eu quixera

    Desir con lengua graciosa;

    Mas donde á gracia me falta

    O sentimiento me sobra,

    Anqu’ este tampouco abasta

    Para expricar certas cousas,

    Qu’ á veces por fora un canta

    Mentras que por dentro un chora.

    Non me expriquei cal quixera

    Pois son de expricansa pouca;

    Si gracia en cantar non teño

    O amor da patria m’ afoga.

    _Eu cantar, cantar, cantei,_

    _A gracia non era moita_,

    ¡Mais qué faser, desdichada,

    Si non nacín máis graciosa!

XXXVI

      _Sábado á noite_

    _Marica pilla á roca._

      --Ña muller, pilla esa roca

    E déixate d’ ir á misa,

    Pensa que non tés camisa

    E fía unha mazaroca.

    --Luns d’ as almas, meu homiño,

    Déixame gardal’ ó día

    Sen fiare, ¿qué diría

    N’ outro mundo meu paiciño?

    Pois... martes de San Antonio

    Tampouco hey de traballere,

    Prá qu’ ó santo me librare

    D’ as tentazós do demonio.

    Miércoles... ¡Non digo eu!

    O home de Nosa Señora

    San Xusé... de fiar ôra

    Non me quisera no ceu.

    ¡E xueves!... N’ hay que falar

    ¡Santísimo Sacramento!

    Con todo comedimento

    O día ch’ hey de gardar.

    ¡Y ó viernes! ¿Recordazón

    D’ agonía de Xesús?

    Pasareino ô pe da crus,

    Maxinando na pasión.

    E ti benaventurado

    Sábado da Virxen santa,

    Quen tua festa crebanta

    Debe estar excomungado.

    Mais, dend’ as doce hastra á unha

    Antre ó sábado e ó domingo

    Tráeme acá esa roca, Mingo,

    Qu’ esa n’ é falta ningunha.

    ¡Se viras cómo ó resío

    M’ entra por antr’ os farrapos!

    Acóchame co eses trapos,

    Qu’ estou tembrando de frío.

    --Non vexo trapos nin toldo

    Con que te poida tapare,

    Arrímate ô pe do lare

    Ou métete antre ó rescoldo.

    --Seica teño calentura...

    ¡Bruu!, seica vou morrere.

    --Non t’ afrixas, ña mullere,

    Que che irey catal’ o cura.

    --Máis quisera un cubirtore;

    Sinto callofríos... tantos...

    --Pois que te cochen os santos,

    Que n’ hay cuberta millore.

    Folgaches noites e días

    Só por ilos á bicare,

    E debent’ ora cochare

    Nas tuas postrimeirías.

      Deste modo _Xan sin Terra_

    Co á sua muller falaba,

    Cando veu que se quedaba,

    ¡Malpocado!, feita terra,

    E cuns coderos tapándolle

    O triste coiro desnudo,

    Díxolle entonces (eu dudo

    Si chorando, si cantándolle):

      _Ey ti miña gardadora_

    _D’ os días santos e das festas,_

    _Cómo che relosen ora_

    _As carnes por antre as xestas._

XXXVII

      --Compadre, des qu’ un vai vello

    O mesmo sol lle fay frío,

    Cada regueiro elle un río,

    Un boy cada escarabello.

    Pésame ó lombo que pasma,

    Pero qu’ inda Dios me leve

    ¡S’ é que non teño unha sede

    Que me fay volvé-l’ a yasma!

    E ben xa qu’ estamos preto

    De ña casa... ¡Compadriño,

    Vinde probal’ ó meu viño

    E votaremos un neto!...

    --¡Entra ti diante!--¡Non!--Sí.

    Ti que és máis vello.--¡Cal mentes!

    --Pois que cho digan os dentes.

    --Teño máis moas que ti.

    Mais entremol’ os dous xuntos

    E acabouse ó _del-con-dela_,

    Mide seis netos Manoela

    Que trayo exoitos lo’ s untos

    Enche ó xerro do canteiro

    E no enchas c’ ó da vela

    Que tan sóo prá meter bulla

    Se non c’ aquel do Riveiro.

    · · · · · · · · · · · · · · · · · ·

    ¡Coló, coló!--Ben nos preste,

    Porque sin estos consolos

    Andivéramos máis solos

    Os vellos do qu’ anda á peste.

    --¡Ten un piquiño!--¡Qué noria!

    Con pique ou non, compadriño,

    Dempois de Dios ¡viva ó viño!

    --¿E haberá viño na groria?

    ¡Coló, coló!--¡Cousa boa!

    ¡Cólase como xarabe!

    --Meu compadre, ó que ben sabe

    Corre sin trigo nin broa.

    --O viño de quente pasa,

    Mais é mellor ó qu’ eu teño.

    --¿Cómo qué?--Á probalo deño

    Vas vir ora á miña casa.

    --Eso pouco á pouco, amigo.

    ¡Mellor qu’ ó meu no-no paso!

    --Pois botemos outro vaso

    E veno á probar conmigo.

    --Dis ben.--¡Ñas pernas... arriba!

    Peito xa estás calentado;

    Podemos un punteado

    Bailar c’ un pe nunha criba

    --Que no che me leve ó deño...

    ¿El andamos ou n’ andamos?

    Unha vez parez que andamos

    Y outras maxino que veño.

    --Déixate d’ eso, Farruco,

    Que eu vou coma unha pedrada,

    E inda así n’ está escampada

    Seica oirey cantá-lo cuco.

    --No-no penses qu’ abofellas

    Xa á miña porta chegamos,

    Mais ten tino, porque entramos

    No cortello das ovellas.

    ¡Mentes...; eu vou indo á fío

    Cara á bodega, larpeiro!

    --Mais déixame entrar primeiro,

    Que me fay mal ó resío.

    --Vállame Santa Lusía...

    Todo ó vexo tan trubado;

    Dime aquí, de reservado:

    ¿É de noite ou é de día?

    --¡S’ o sey que vote máis canas!

    Pero en secreto cho digo

    D’ este non ver, meu amigo,

    Deben ter culpa as pestanas.

    Ora séntate e bebamos;

    ¡Teño unha sede!...--¡Eh!, ¿qué tal?

    --Se non me fixese mal...

    --¡Mal! ¿Tan fortes coma estamos?

    Sabe que gorecha... pois

    ¿Exprícome?...--¡Pro sabido!

    --Ó bebido, vay bebido

    E s’ un quer máis... hastra Angrois.

    ¡É qu’ este teu viño!, ¡deño!...

    É do qu’ un pode beber

    Pero, compadre, á meu ver

    Eche mellor ó que eu teño.

    --¡N’ é verdá eso!...--¿Que non?

    Tornas ora á vir conmigo

    E disme s’ es meu amigo

    Se no é moito máis bon.

    --¡Poida!...; mais á tua bodega

    Dime cándo chegaremos,

    Teño unha sede dos demos...

    E máis penso que lostrega.

    --Ó qu’ hay, meu compañeiriño,

    Non son lóstregos nin rollos;

    É que tés lume nos ollos

    E á gorxa pídeche viño.

    ¡Ey!, move esos pes lixeiro,

    Qu’ estamos ô pe da pipa,

    E bebe, que di Felipa

    Qu’ á sede avolve ó calleiro.

    --¡Jéen!... Dió-lo pague qu’ é forte;

    Bebín canto me botache;

    Tes un viño que... carache,

    Fay resucitá-la morte.

    --¿E logo sí? ¡Na que deño!

    Nin ó d’un Padre Benito.

    --¡E bon, mais ó dito, dito:

    Inda é mellor ó que eu teño!

      E indo e vindo no camiño

    Tanto os compadres bebeno,

    Que nunca en xamás volveno

    A probar augua nin viño.

    C’ o ventre com’ unha uva

    Tras de tanta é tanta proba,

    Levánonos para á coba

    Dende ó mesmo pe da cuba.