Volkskrant op Zondag * Formeren voor Gevorderden

Goedemiddag. Welkom in de Bali bij Volkskrant op zondag. Formeren voor gevorderde. Mijn naam is Jante Mosselman. Ik ben programmamaker bij de Bali. Mijn naam is Remco Meijer. Ik ben politiek redacteur van de Volksrand en we gaan met vier collega's terugblikken en vooruit kijken. We bespreken de val van het kabinet, de campagne, de verkiezingsuitslag en zoals aangekondigd gaan we formeren voor gevorderden, want we zitten in een tamelijk lastige situatie zoals u allemaal hebt gevolgdneem ik aan. En onze speciale gast is straks D6 kamerlid Joost Sneller. We hebben een colum van Helen Mees, columnist van de Volksrand. Maar nu eerst is het woord aan Chris Buur, adjunct, hoofdrecteur van de krant, die u zal welkom heten. [applaus] Eh de echte hoofdredacteur eh moest een eh moest nog een wedstrijd fluiten, maar die komt er ook zo aan. Eh ik doe mijn bril af, want anders zie ik niks. Eh in haar colum van dit weekend hamert de onvolprezen She Shila Sitassing maar weer eens op de rol vanfeiten in de politiek. Ik citeer: "In de laatste anderhalf anderhalf jaar is er door de Tweede Kamer en het kabinet buitensporig veel werk gemaakt van de demonisering van de burgers die de straat optrekken om te laten weten dat ze er tegen of juist heel erg voor iets zijn. stikstof, asfalt, bomen, koeien, kleurenpieten, Israël, abortus, een plantoen om de hoek. Meer geld de democratie zelf. Het zou tuig zijn. Ze zouden de politie afhouden van veel nuttiger bezigheden. Ze zouden voortdurend ongestrafte wett overtredenen burgemeesters zouden daar niets tegen kunnen doen. Het zou het demonstratierecht zou volledig uit de hand zijn gelopen en inperking zou noodzakelijk zijn. Dat is vrij vrij gelul. En met die constatering had de discussie gesloten kunnen worden. Maar we leven in opgewonden tijden. Dus moest er een onderzoek komen. Dat is er gekomen. Het Wetenschappelijk Onderzoeksbureau van ministerie van Justitie haal er alle denkbare eh juridische experts, ervaringsdeskundigen, onderzoekers, burgemeesters, handhavers en institutenbij om in meer dan 500 pagina's uiteen te zetten dat de discussie over inperking van het demonstratierecht inderdaad feitenvrij gelul is. Einde citaat. Politiek volgen wil Sheila ook maar zeggen is een kwestie van het oog op de bal van de feiten houden en vooral ook goed blijven opletten. Want voor je het weet gaan ze er met je democratie vandoor. Klinkt een beetje dubbel. Ik dubbel. Oké. Hm. Eh moet ik deze dan [gelach] veiliger? Eh Oh, nu hoor ik mij zelf helemaal niet meer. Oh ja. Eh en laathet ook precies de rol van zijn van de journalistiek. uitgaan van de feiten en blijven opletten. En dat is precies ook wat er zo leuk is aan de Volksrand op zondag. Dat we hier de journalistiek vieren samen met en in een journalistiek centrum van de Bali met dik eh 200 man publiek. Het is helemaal uitverkocht. Eh heel gezellig. Eh en natuurlijk met een deel van de Haagredactie van de Volkskrant. Een redactie die, en dat zeg ik met een genant soort trots, want werkelijk niet hieraan is mijn verdienste, een redactie die zojournalistiek van schokbeton is dat je er met gemak twee eerste elftallen uit kunt samenstellen. De ene natuurlijk eh is de kamer van Klok met Den Haag Chef Raoul Dupre erin en waar we ook af en toe mee in het theater te zien zijn komt dat ook zien. En dan dit verdetten team waarmee we net als een jaar geleden een volkskrant op zondag doen. Avinas Biki, de man die onder meer onder andere D66 en GroenLinks PvdA volgt, die sneller een verstandige analyse en heldere politieke analyse kan schrijven dan datje uitgangspositie voor de volgende verkiezingen kan zeggen en die zich in een evaluatiebijeenkomst op de krant, want die hebben we ook vertelde zich wel eens af te vragen of hij de enige is die een kritische vraag over bijvoorbeeld een integratiemotie stelt. En ja, dan is hij vaak de enige. Frank Hendriks die tot ons grote genoegen nu een rubriek heeft die hij vult met wat hij uitstekend kan onder de titel Achter de macht uitleggen hoe dat allemaal werkt achter de macht. En hij is uiteraard vanhet geweldige stuk met Sarah Berk waarin Ragijn en feitelijk werd gereconstrueerd hoe een zakenmannen borrelclub politieke invloed kan uitoefenen zozeer dat er een informateur over ten val komt. Natalie Ron meervoudig prijswinnend verslaggever. Ja, sorry. die op dezelfde evaluatiebijeenkomst uitlegde dat ze het eigenlijk helemaal niet zo moeilijk vindt om gewoon te beschrijven wat er gebeurt en daarmee het hart van de Haagse journalistiek kloppende houd tot schrik van bijvoorbeeld een politiek kopstuk dat volgende week in hetinterviewummer van Volksrand Magazine staat en ergens zegt: "Daar was ik niet bij." waarop een antwoord: "Jaw, ik heb hier een appje waarin we samen dit voorval nog hebben besproken." David van Dam, de fotograaf die eh die Den Haag in zulke uitgekiende dynamische composities weet te vangen, dat er ongelooflijk veel informatie zit in de manier waarop politici een tikje ongemakkelijk op één been staan of al dan niet langs elkaar heen lachen. oproep van mij dan. Eh kijk in de krantof op de app wat langer naar de fotografie van de volkskrant en dat van dan die van Dam in het bijzonder, want je kan er ongelooflij veel van opsteken ook over wat ze niet zeggen. Kijk zo lang mogelijk naar deze foto. En dat alles onder de strakke leiding van het onomstootelijke journalistieke zwaargewicht van de Bali Jante Mosseman en de heerlijk vlegmatieke eminance niet zo heel erg griezen van de haastredactie Remco Meijer. Hopelijk is er dan aan het eind nog wat tijd voor vragen uit de zaal.En als er wat klap de tre verbreikt blijkt, dan is daar altijd nog een worrel achteraf. Spreken onze journalisten daar gerust aan? Nee, echt. Het zijn van nature nogal verlegen mensen die daarom wellicht wat onbenaderbaar lijken, maar ze vinden het alleen maar leuk om hun kennis te delen en anekdotes te vertellen. En dan ren ik weer haastig van het podium zoals Nicoline van Vroonhoven uit de Tweede Kamer en geef ik graag het woord aan de topjournalisten van de Bali en de Volkskrant. Veel plezier.[applaus] Heel veel dank Chris Buur. Een kleine huishoudelijke medeling nog even tussendoor. Er is eh livestream, dus er zijn ook kijkers thuis. En voor u betekent dat dat u als u straks een vraag stelt ook op de YouTube van de Bali terecht komt. Eh dat staat er ook voor eeuwig. Dus denkt u daar even aan voordat u iets zegt. Goed, ik ga aan tafel uitnodigen Avinasbiki, Frank Hendriks, Natalie Wrighton en David van Dam. Geef ze graag een warm applaus. [applaus] [applaus] Ja, het is een soort eh publiekeredactievergadering op deze manier. [gelach] Ehm eh we deden het een jaar geleden ook en toen was eh staatssecretaris Atabbar net afgetreden. Ehm maar eh eh tegen onze verwachting in hield het kabinet het toch nog tot eh tot juni eh vol. Eh we pakken de draad ehm daar weer een beetje op. Dus we gaan eerst terugblikken eh op zowel eh de val van het kabinet als de eh campagne. Vervolgens gaan we eh formeren en daarna doen we het gesprek met eh Joost eh Sneller over de stand van de democratie. En eh dit alles zodat u goed voorbereidbent als u volgende week aan de kerstdis weer politieke discussies zult hebben. [gelach] Dan is het wel goed als u de chronologie nog een beetje in uw hoofd heeft en misschien een enkel eh een enkele anekdote eh daar ter plekke kunt vertellen om eh goede goede sier eh mee te maken. Ehm eh we zijn tot ongeveer 5:45 eh bezig schat ik in. Ehm we beginnen met ehm een cruciaal cruciaal moment uit eh april. Ehm en dat is het vertrek van Pieter Omzicht. We zijn hem bijna alweer helemaal vergeten, maar hij wasnatuurlijk de bepalende man in het eh vorige kabinet. Althans hij maakte dat kabinet mogelijk door alsnog met zijn partij daaraan steun te verlenen. En ehm hier zien we h in beeld, hij heeft net een lintje gekregen van kamervoorzitter Bosma bij zijn afscheid. Want in april ging het echt niet meer en ging hij ging hij weg. Natalie, Nathalie, jij hebt NSC altijd gevolgd. We hoorden net dat je binnenkort ook in de krant een interview nog met Nicoline van Vroonhoven hebt. Ja, het magazine komt dat.Ehm ehm denk jij dat eh het vertrek van Omzicht de boel nog wankelijker heeft gemaakt of was het juist een opluchting voor iedereen dat hij vertrok? Nee, ik denk wel dat de situatie veel wankelijker heeft gemaakt, want ehm ja, Pieter Omzicht was eigenlijk NEC, hè, dus er zijn eh er blijkt ook uit kiezersonderzoek heel veel mensen die hadden gestemd op NEC. Dat was puur vanwege hem. hem als persoon. Dus wat je zag gebeuren is dat die partij eigenlijk onthoofd werd, politiek onthoofd. En dan is het ja, wie gaat het dan overnemen?Nou, het lag wel in de lijn der verwachting dat dan Nicoline van Vroonhoven was, want die was toen de nummer twee. Ja. Ehm maar ja, en zij had ook wel ze was geen groentje. Ze had wel ervaring hè. Dus ze is eh 10 jaar kamerlid geweest voor het CDA en had daarna ook nog als wethouder gewerkt. Maar ze was daar net voordat ze eigenlijk weer op het politieke toneel Nederland kwam, heeft ze VI jaar zat ze in het buitenland. Ze zat in Australië voor het werk van haar man en ze geeft haar zelf ook columsover dat ze het heel erg moeilijk mee had op het begin om dan de huisvrouw te zijn. Ze zorgt voor vijf kinderen, wat ook een klein bedrijf is, maar eh toch was het natuurlijk heel erg ingewikkeld en zij presenteerde een eh een radioshow twee keer per week over politiek. Dus ze was nog wel een beetje aangehaakt, maar ik denk toch wel dat door die vi jaar dat zij afwezig was, kwam zij terug in Nederland en eh zij kende Pieter Omzicht al heel lang, dus al ehm meer dan 20 jaar, 25 jaar. En ze had haar hemaangeboden van goh, als jij hulp hebt nodig hebt, want hij was toen net uit de fractie van het CDA gestapt en voor zichzelf begonnen. Zei ze: "Nou, dan heb ik mijn handen vrij en dan eh dan kan ik wel eh wel helpen." Zij was een soort ja, zoals ze dat zelf omschreven, een soort stagiair op het begin eh om ook weer gewoon erin te komen in de Nederlandse samenleving, Nederlandse politiek. En ook al heeft die vrouw dus heel veel eh politieke ervaring, dan is dat toch een beetje gedateerd. En danzie je dat dan in het huidige politieke spectrum, het is zo hard en het gaat razend snel ook door alle sociale media. Dus wat er gebeurt is gewoon binnen 10 seconden staat het online. En ik denk dat zij daar ook heel erg aan moest wennen. En Pieter om zichzelf natuurlijk ook hè. Dat is één van de redenen die hij zelf aangaf. Eh het is bij haar niet helemaal gelukt. Mogen we toch wel concluderen. Nee, het is niet helemaal gelukt inderdaad. Nee, ja, ik ben benieuwd hoe dat zich ooit nog iets van zich laten horen?Nou, wel richting haar en andere partijgenoten dus maar niet eh publiekelijk. Eh hij begon heel klein beetje rondom de verkiezingen. Daar liet hij heel af en toe hij heeft hij bijvoorbeeld één keer heeft hij Erry van Heijem heeft hij toen eh ge hoe zeg je dat? ehm ja gezegd van eh nou stem op hem eh maar bijna niet eigenlijk. Terwijl je wel zou kunnen denken want toen hij dus die partij was natuurlijk opgekomen als een als een komeet en en het was wel voor ons als politiek verslaggever dat we dachten oh dat zou wel eens kunnenuitgaan als een nachtkaars en dat dreigt natuurlijk ook te gebeuren vlak voor de verkiezingen. Dus toen heeft hij zich er weer heel heel even mee eh bemoeid. Maar achter de schermen belde hij veelvuldig met Nicoline hè. Dus dat was ook aan die eh onderhandelingstafels. Één van de klachten van eh de andere fractievoorzitters eh de Wilders enzo. Die zeiden van: "Ja, dan zitten we met Nicoline te praten." Maar maakt zij nou de beslissing of Pieter? Want dan moest ze weer de kamer uitlopen. Dan had zeweer een telefoontje gepleegd en zelfs in kamerdebatten was dat zo, hè. Dan kwam ze soms naar de microfoon toe en dan zei ze iets en dat waren gewoon typische Pieter Omzicht. Maar we kunnen concluderen dat het vertrek van Omzicht wat we hier zien de boel verder heeft eh verzwakt. Ja. Nou, het was het begin van het einde voor die partij, maar het was ook het begin van het einde van die eh van de coalitie, denk ik. Ja. Ja. En dan komen we eigenlijk vrij snel bij het volgende moment dat de boel ehverder onderuit trok. 26 mei, het 10 puntenplan van Wilders. En Avina was daar bij. Zeker. Ja. En je hoorde op een gegeven moment: "Hij gaat in nieuwspoort spreken." Ja. Doet hij eigenlijk nooit? Nee. Doet hij eigenlijk nooit? Wat dacht je? Ja. Ehm ik denk dat mensen thuis eh en hier in de zaal wilders veelvuldig zien, maar dan is hij op de dinsdag voor het vragenuurtje, dan eh dan moet eigenlijk iedereen zich daar melden, want er zijn dan stemmingen achteraf. Dat is eigenlijk het enigemoment in de week dat journalisten hem iets kunnen vragen. En het werd als het ware een soort van zijn wekelijkse persconferentie, zoals de premier dat ook heeft. Ja. alleen met hele andere spelregels. Namelijk hij komt een lift eh uit en ehm er zijn enorm veel eh camera's en eh tv journalisten en het is echt dan een ehm ja, iedereen scheelt een beetje over elkaar heen en die chaos daar eh gaat hij goed op, want hij kan bepalen wie die dan een vraag stelt. En als je dan een kritische vraag stelt, dan eh draaithij gewoon zijn hoofd weg en dan staat de volgende alber klaar om zijn eigen vraag te beantwoord of te stellen. Hij bepaalt eigenlijk hij bepaalt daar eigenlijk de setting. Maar wat toen gebeurde op een gegeven moment was dat wapen werd een beetje sleeds, hè. Dus eh hij eh eh kwam dan naar beneden en dan zei hij weer een keer van en nu is het genoeg geweest. Er moet nu echt eh voortgang op het asieldsier worden eh in zijn woorden dan hè eh geboekt worden, want anders is het menens dan trek ik eh de stekken eruiten op een gegeven moment had je een soort gevoel ook onder de journalisten. Oh daar gaat hij weer. Laat maar gaan. Ja. Wat je dan kan doen is dan kan je nieuwsport bellen en zeggen: "Nou, ik wil eh nu een beetje officieel maken. Doe maar een zaaltje." Hè, zoals het vroeger eigenlijk ook altijd ging. Ehm eh en dat eh misschien hoopte die daarmee dat er wat meer gewicht kwam achter die persconferentie. Nou, dat was eigenlijk ook wel een beetje het geval, want iedereen denkt dan: "Oh, er gebeurthier nu iets wat afwijkt van de norm." Toen kwam die met die inderdaad met die 10 puntenplan. Met dat 10 puntenplan. En ehm nou toen had je eigenlijk wel door van nou jij kan het op twee twee manieren aanvliegen, hè. Dus ene ene kant kan je die 10 punten gaan analyseren van oké, dit is zijn nieuwe inzet. Hm hm. Maar eigenlijk veel interessanter is dat daar zie je eigenlijk al een beetje de paniek bij hem hè van het lukt niet meer. Ehm mijn waren punten die die in de formatie niet voor elkaar hadgekregen. Had hij niet voor elkaar gekregen. Wist ook dat ja eh sommige plannen gewoon rechtstatelijk niet door de beugel konden, maar zette er toch expres in. Ehm nou, wij schreven een analyse waarbij we eigenlijk stelden van dit is meer een persconferentie gericht naar zijn eigen achterban om te laten zien van eh ik ben er nog voor jullie en eh het lijkt misschien wel dat we geen vooruitgang boeken, maar dat ligt niet aan mij. Ik wil deze extra punten. Het is interessant, want jij noemt het paniek, maar eh men doet toch altijdalsof hij zo'n ontzettende master strateeg was. Dit is niet een soort van vooropgezet plan van hem om te zeg maar te stoken of denk je dat het meer paniek was? Ik denk ja, ik denk nou paniek in de zin van dat het ehm ehm het beleid van het kabinets school viel niet echt zijn kant op, hè. Dus al die asielmaatregelen. Ehm eh op een gegeven moment moest Faber nog met een eh dragende motivering komen. Er werd in zijn ogen werd er iedere keer Dat is een geweldige foto. Inderdaad deze mevrouw. Ehm en er moestiedere keer iets extra's gezet worden. Hij had het gevoel dat er getraineerd werd op zijn asieldossier. Ja. En ehm nou ja, je zou die eh die persconferentie zou je ook kunnen zien als het startschot van de Val, hè. Ehm ik weet niet of hij dat toen al bedacht had. Eh nou, ik weet nog wel dat aan het begin van het jaar hebben wij het ook nog over gehad, want soms spreken wij mensen ook of the record, hè. Dus dus dat ze dus niet officieel iets zeggen, maar dan bij een kop koffie van je hebt het niet vanmij. En dat dan kan me nog wel herinneren dat eh een PVVer ook aan het begin van het jaar zei: "We gaan de zomer niet halen op deze manier met dit met dit beleid hè. Dus dat asielbeleid vonden zij gewoon niet streng genoeg." Dus eh daar zit wel een op een gegeven moment ja, jij noemt het paniek, maar er zit denk ik op een gegeven moment een moment dat hij zich realiseert: "Als ik dit nu voortzet, dan word ik onderdeel van dit kabinet." En dat die verantwoordelijkheid wil ik niet dragen,want het gaat mij niet ver genoeg. Ja, ik denk eerder dat die dat die maatregel die die voorhad had voorgesteld dat hij eigenlijk wist dat het niet zou werken. Dus migratieprobleem is veel complexer dan extra grensbewaking of wat dan ook. Ehm en hij weet dus ook denk ik hoor als je de reed had uitgezeten en de plannen had uitgerold zou het eigenlijk niet zo heel erg veel doen aan de instroomcijfers. Dan kan je maar liever denk ik de sterker eruit trekken. Althans, ik denk dat hij dat dacht. Ja. en eh nieuwe ronde proberen en danmisschien proberen om wel premier te worden. Ja, misschien een laatste. Wisten wij dat echt toen had weet ik. Nee, nee, nee. Want het is natuurlij dat vaker heeft gezegd, hè. Ik heb geen eh ruggengraad van een banaan en daarna blik je die wel te hebben. Dus in die zin eh konden we daar niet op bouwen. Wisten wij toen niet zeker of dat ook echt zou leiden tot de val denk ik die Tim? Nee, nee, nee, zeker niet. Maar dat is nu achteraf eh geanalyseerd. Nee, op dat moment eh weet je dat niet. hadden wijtoch de discussie: "Ja, laten we ons nu weer voor het karretje van Wildde spannen" hè, want hij trok alle aandacht naar zich toe terwijl inderdaad allerlei dossiers speelden waar die moeilijk zat met hè de beroemde boodschappenbonus die die dan had beloofd en dat bleek dan een huurbevriezing waardoor alle woningbouw zou stilvallen en dat soort dingen en de naviljarden die eraank kwamen. Dus hij zat natuurlijk en hij leidde hij trok alle aandacht weer naar zich toe. En ik weet ook dat demensen echt ook bewonderend daar naar keken ook van andere partijen. Oh ja, hij heeft toch weer het initiatief naar zich toe getrokken. Maar was het een welbewuste poging om er een einde aan te maken zoals op 3 juni uiteindelijk ook gebeurde? Ja, dat is altijd eh wij hè dus dat Natalie zegt terecht hè, dat je hoorde binnen de PVV wel twijfel en ik weet ook nog goed want hè dus had dat 10 puntenplan. Daarna ging je naar Hongarije ging je daar ook weer roepen. Nou als wij stappen er gewoon uit alsdit niet gaat lukken. Op X heeft hij dat gedaan. Dus nu we terugblikkend kun je zeggen: "Ja, hij bouwt het op." En dat is dan het culmineert in de val van het kabinet. Maar en ik sprak toen en hij nodig toen op maandag dan de coalitiepartners uit hè bij hem daar op de gesloten afdeling eh voor die hele dikke deur. Dat klinkt alsof hij ziek is. Maar je bedoelt dat hij kluis veilig. Ja. Nee, dat dat zijn de grappen die het PVVers zelf maken. Je hebt dus de gesloten afdeling en de open afdeling. Daarzitten dan de mindere kamerleden over het algus. Ja, hij had er 37. Nou, dus het is positief als je in de gesloten afdeling zit bij de PV. Maar dus toen nodigde die drie coalitiegenoten uit en dat gesprek eh dat duurde een uurtje ofzo. En toen kwam toen merkte je wel dat ze dat die drie echt in shock een beetje naar buiten kwamen. En ik was daar toen ook bij. En toen liep ik daar later nog eh door het kamergebouw en toen kwam er zo'n PVV hè er was maar een heel klein groepje PVVers ook aanwezig hè. Die fractie, diefractie weet vaak van niks. Vaak weten wij nog meer dan de fractie, de PVV fractie hè. Dan vertel ja Wilders zit een buitenhand. Oh oh, dat wist ik helemaal niet dan. Maar eh maar dan eh toen kwam was ik heel klein groepje wat aanwezig was die avond en één van hen kwam eh omlaag of die kwam ging naar de parkeergarage. Toen vroeg ik van eh ja, wat denk jij nou? Eh ja, is toch wel duidelijk toch? Zei hij. Ik zei: "Oh, dus verwacht jij dat het kabinet gaat vallen?" Nou, dat verwacht ik niet. Dat weet ik zeker.Oh, maar goed, die PVV weet dat helemaal niet zeker natuurlijk, want dat is uiteindelijk Wilders die dat bepaalt. En hij kan altijd nog terug. Hij kan altijd eh hij hoeft niet naar een congres om dan uit te leggen ja, wat heb jij daar nou voor show zitten opvoeren? Dus in die zin weet je het eigenlijk nooit. En Wilders heeft ook hè bij die eerste val van Rutte 1 heeft zich ook vaak bedacht hè eerste dag 2012 in het katshuis. Ja. In het katshuis van leek het erop van hij sluit een akkoord. Toen liep hijweer weg. Kwam hij opeens weer terug. Dus tot het einde hebben die andere drie ook steeds gedacht van misschien komt hij nog tot inkeer. Maar we kunnen eh constateren, we hebben de bordes foto nog en die kan in een lijstje zoals trouwens alle foto's van David wel in een lijstje kunnen. Maar dit was het dus. Hier hebben we 2 jaar naar gekeken. Wat is nu jullie finale oordeel over dit kabinet? Eh Natalie eh nou dat hangt een beetje af welke politieke voorkeur je zelf hebt, maar ik denk dat voor heel veel eh mensen diebijvoorbeeld eh meer aan de linkerzijde zitten die zeggen: "Ja, dit is toch wel het eerste kabinet geweest met een radicaal rechtse partij die aan de macht is gekomen." Dus die zeggen opgeruimd staat netjes. Opgeruimd staat netjes. Ja. En eh maar ook aan de aan de aan de rechterzijde zal denk ik toch wel dat de meeste politie tenminste zullen zeggen eh het was rommelig. Ik was gisteren op de VVD Congres. Daar vonden ze het heel rommelig. Eh ja, en zullen ze het misschien niet zo snel radicaal rechtseh noemen, maar het was natuurlijk chaotisch. Eh er is niks van de grond gekomen. Er is anderhalf jaar ehm een heleboel hoop beloofd. Het waren eigenlijk drie partijen, dus eh NSC en ehm eh BB ehm die wilden echt eh iets iets veranderen in Nederland en die wilden de politiek op opschudden. Maar ja, je kan toch wel na anderhalf jaar concluderen dat daar niets van terecht is gekomen. Wij hebben ook heel veel verslag gedaan van allemaal ruzies die er gaande waren binnen het kabinet, maar niet zozeer ehvan beleid. Ja, Martin Bosma die heeft ooit nog in een eh commissiedebat ehm één keer per jaar doen ze dat, gaan ze het over zichzelf hebben. Ja. En dan hadden ze afgesproken dat ze op de woensdag zouden ze inruimen voor wet en woensdag. Dat zou eh betekenen dat er allemaal speciaal op die woensdag zouden alleen maar wetsbehandelingen plaatsvinden. Toen werd aan Bosma gevraagd: "Waarom gebeurt dat niet?" Toen zei Bosma: "Er komt gewoon geen wetgeving uit het kabinet." Nee, nee,nee. Dat is nog steeds zo. En in de Eerste Kamer heeft zelfs helemaal niks te doen op dit moment, want er is geen wetgeving. Waarom is Wilders eigenlijk vanaf het begin zijn eigen kabinet afgevallen? Al bij de het eerste grote debat eh had hij het over slappe hap en eh dat is later eigenlijk alleen maar maar doorgegaan. Die man kan helemaal niks. Heeft hij overschoven op een gegeven moment ook gezegd. Wat wat is de logica daarachter? Of is hij er niet? Het is toch altijd eh ja, een soort Kramlin watching hè van ofeigenlijk het Wildersbrein watching. Dat is allemaal heel moeilijk. Maar ik denk als je gewoon zijn hele loopbaan ziet en dat hoor je ook van mensen die hem nog kennen bij de VVD. Het is gewoon altijd een einsel ganger geweest. Hij heeft eigenlijk altijd zijn eigen weg gekozen. Nooit nooit echt kunnen samenwerken met mensen of heel moeilijk. Hij heeft zat ook hij had ook die buitenland portefeuille. Dus dat zat heel vaak in het buitenland. Kerstbor niet. En je ziet ook in die in die PVV en dat zag je ook in dat kabinet hè. Zehebben dan ze hij wilde denk ik wel hè. Hij zag natuurlijk wel dit was een ongekende kans. Opeens uit het niets is hij was afgeschreven hè. Ik bedoel in die debatten werd hij eigenlijk een beetje uitgelachen tijd lang van nou daar heb je weer die sleeds eh of noem hij grijs gedraaide plaat premierschap moeten opgeven. Wa dat heeft hij moeten opgeven. Maar het was dus heeft heeft het echt gewild denk ik toch een kabinet heeft naar zelfstad offer hè als je het zo wil noemen gebracht. Maar uiteindelijk inNederlandse verhouding is dat wel een offer. Dat is zeker een offer inderdaad. Je kunt je afvragen: "Ja, hoe had dan die PVV geleid moeten worden als hij premier was geworden?" Maar ja, ehm ja, dus je ziet dat hij probeert dat dan toch ook te doen. Hij heeft in die onderhandeling uiteindelijk dus een akkoord, regeerakkoord of een eh ja, regeerakkoord of een eh hoe heet het? coalitieakkoord, maar dan moet hij gaan samenwerken ook met bewindspersonen die die heeft samengesteld en en dat doendan hè politieke partijen, regeringspartijen, die hebben dan zo'n BPO, zo'n bewindspersoon overleg op donderdag. En dat is dan bedoeld om de klokken gelijk eh te zetten. Dan ga je overleggen van wat speelt er allemaal? Wat kunnen wij als fractie doen? Stel je elkaar niet voor verrassingen. Stel je elkaar niet voor verrassingen. Nou ja, dat gebeurde allemaal op het ministerie van Justitie. Dus hè die Koenradi die zat daar dan en Faber zaten daar. Eh daar werd dan iedere warm eten besteld. Zo gaat ze eten dan samen. Maardat eten werd gewoon koud vaak omdat hij niet kwam of hij kwam veel te laat. En dan als hij er was dan was het eigenlijk alleen maar geruzie en ook eh ja weinig begrip voor die bewindspersoon werden totaal niet gesteund. En de hele tijd de angst en dat zie je toch ook wel een beetje in zijn loop. En dat kan natuurlijk ook met zijn omstandigheden te maken. Een beetje ja heel argwanend van heel argwanend. terugkerend zinnetje was steeds we halen de hè we halen het eind van het jaar niet of we halen dezomer niet of we halen dit niet. Dus was heel het idee van de anderen gaan het opblazen. Er is een VVD met name dan hè. Dat speelde ook met die NAjarden toen het kabinet viel. Was net die discussie van moeten wij nou zoveel in de NAVO gaan besteden. En hij kon die bootschappenbonus niet eens waarmaken. Dus in die zin speelde dus voortdurend van het kabinet gaat vallen, dit gaat het niet lang duren. En de mensen die om hem heen om hem heen zijn eh gevonden, ja, die nam hij ook niet serieus. Nee.En was hij was hij daar dan op uit dat het dat een ander het zou laten vallen omdat hij het dan beter zou doen? Nee, hij was daar zeker niet op uit. Dat was het laatste wat hij wilde. Dat hij dat hij voor verrassingen zou komen te staan en dat iemand anders het zou doen, denk ik. H dus in die zin hè het feit dat hij het op asiel heeft laten vallen. Ja. En je moet ook eerlijk zeggen, het duurde toen het viel bleef hij nog heel lang heel hoog in de peiling staan. 40 zetels ofzo op een gegeven moment.Bizar eigenlijk hè dat als je normaal gesproken als je kabinet van Maar hij liet het op zijn thema wat voor heel veel mensen heel belangrijk is dat tegenwerken. Ik werd tegengewerkt dat ook toch wel eh aansloeg. Dus in die zin kun je zeggen: "Ja, hij heeft het moment uiteindelijk gekozen." Maar dat regeren viel hem natuurlijk ontzettend tegen. Dat is gewoon eh overduidelijk. En ja, iedereen die hem kent die weet dat hij daar gewoon heel moe van wordt. Dat hij dit moet overleggen met iedereen.Dat hij eh hè die die coalitie of die die fractievergaderingen bij hem die duren maar een half uurtje, een uurtje ofzo. Het is gewoon van tak klaar, oké, we gaan verder. En hij kan ook weer verder. Maar nu moest je de hele tijd met bewindspersonen, met andere coalitiepartijen op het ministerie van financiën tot diep in de nacht met eh met Caroline en Omzicht. Ja, ik denk dat hem dat toch allemaal eh is tegengesvallen. Ja. En toen viel het kabinet nog een tweede keer. Zeker. We hebben daar kijk daar zit ministerVeldkamp in de in de derde trenzaal. David toch? Want hij we hebben een trjzaal, de historische op algemene zaken. Het kabinet heeft een tijdje vanwege de renovatie op justitie moeten zitten. En hier zitten ze net voor het eerst in economische zaken waar ze komen hier. Hiervoor zaten ze in het katshuis en eh normaal mogen we altijd één foto maken van de volledige ministerploeg. Dat is bij het katshuis niet gelukt. Vervolgens viel het kabinet en toen dachten ze: "Nou, dan moeten we nu toch even heelsnel zorgen dat er in ieder geval nog wel een foto van de overgebleven drie was." Wij werden 's ochtends daar naartoe geroepen en eh ik moest al een beetje op veldkamp letten omdat er een verhaal over was en dat was de dag ervoor was volgens mij dat eh een belangrijk debat. Ja, dat Ja, dus dus ik moest al op hem letten en eh we lopen daar naar buiten en toen bleven ze daar hangen. Dat dat halbericht dat kwam er niet. Dat is normaal om 12:30 en dat was nu ergens eind van de middag en toen klapte hetdus nog een keer. Dus dit is echt de enige foto van de volledige of de bijna volledige ministerploeg in de trenzaal. En [gelach] dat zegt ook wel veel. Ja, hij was wel heel erg ongemakkelijk. Dat straalde deze foto ook wel prettig uit. Eh echt iedereen om hem heen was druk aan het praten met elkaar en hij zat een beetje af te wachten tot hij weg eh mocht lopen denk ik. Toen viel het nog een keer. Toen liep eigenlijk iedereen van NSC weg. Nog nooit vertoond dat het kabinet twee keer is gevallen.Ja. Hoe duiden we dit? Wat is dit? Nou ja, dat toont natuurlijk wel aan hoe eh slap die constructie nog was, hè. Dus ja, mensen vertrouwen elkaar toch niet. En eh en ik ja, wat ik ervan heb begrepen is dat ook de NSC fractie en dezelfs de andere bewinstpersonen heel erg overvallen waren door dat besluit van Beveldkamp om weg te gaan. Dat draaide toen om een eh conflict om wel of niet meer eh sancties eh af te kondigen tegen Israël vanuit eh vanuit Nederland dan wel Europees. Ehm en dat dat onderwerp speelde natuurlijk wel aleen tijdje, maar dat het zo hoog zat dat Veldkamp hier om zou gaan opstappen, dat was in ieder geval bij zijn eigen collega's niet bekend. terwijl dat eh meestal wel ja, hij heeft volgens mij beweerd achteraf dat hij dan een dag eerder al wel al tegen schoof gezegd zou hebben, maar daar weet Frank meer van, want die heeft de hele reconstructie gemaakt. Maar eh dat het dat het zo hoog zat en dat is best wel ongewoon dat je niet je eigen collega's voorbereidt. Wat je nu ziet, dan gaan we het zo meteennog hebben over de formatie, maar eigenlijk alles in Den Haag wordt heel erg in stapjes voorbereid. Het is een soort draaiboek waar wij ook onderdeel van zijn. Eh zodat mensen thuis begrijpen wat er gebeurt. En eh ik heb ooit geleerd van onze chef eh eh politiek Raul Dupré. Het kabinet valt eigenlijk pas als er eerst voor de camera heb je mensen boos zien worden. Want anders snappen mensen thuis niet van huh, het is kabinet is gevallen. Wat is hier nou weer ineens gebeurd? Dus je moet eerst iemand ruzie hebben voor dekamer en dan komt iemand anders voor de kamer en die zegt: "Het is een schande." En dan we gaan en dan en dan daarna gaan ze dan praten en dan twee dagen later is ze dan voor de poorten van de hel iets voorbij voor weggetrokken en dan komt het weer goed. Dat is meestal het scenario. Maar hier gebeurde het heel plotseling. Het was vrijdagavond. Ik ik zat in een restaurant. Niemand had het bijna niemand had het in de gaten dat het ging gebeuren. Nee, maar het is ook zo. Dit is het snij bij de bij een kabinetsval. Ja,maar een kabinet valt nooit twee keer. [gelach] Je hebt je hebt een dan ben je demotionair en dat betekent dat je erg op de winkel moet passen. Dan kan er eigenlijk niks meer fout gaan. En hier kreeg eh Veldkamp geen ruimte van de VVD om af te wijken van een is van Ja, zo legt hij dat uit. Eh inderdaad, dat was dat die versies hè, die lopen nog steeds uit één wat daar nou gebeurde is die dag. Maar inderdaad eh de VVD zegt er was eigenlijk helemaal niks aan de hand en hij loopt opeens weg en eh bij de NC zeggen ze: "Nee, hij werdeigenlijk voortdurend ja, een beetje onder curat gesteld." Het was natuurlijk ook zo dat hij heeft langzaam toch die stappen gemaakt richting een kritischere houding eh richting Israël en zeker BWB en VVD gingen daar niet en PVV al helemaal niet natuurlijk gingen daar niet in mee. Dus in die zin eh maar wat denk ik wel meespeelde bij NSC dus dat je eh eigenlijk ook wat PVV had, maar NC had eigenlijk vanaf het begin af aan al moeite om in dat kabinet te zitten met de PVV hè. eigenlijk na dieverkiezingsuitslag omzicht vond dat het land bestuurd moest worden. En hij heeft zich eigenlijk daar een beetje met tegenzin overheen gezet om dan toch met de PVV te gaan werken en een rechtsstaatverklaring en allerlei dingen waardoor die dan dacht: "Nou, dan kan dat op die manier wel." Maar het zat eigenlijk nooit lekker. En achteraf gezien dat op een gegeven moment die staatssecretaris Asabar opstapte omdat ze eh dus zei van: "Nou eh er zijn racistische dingen gezegd in het eh ehin het eh de ministerraad." Achteraf gezien was dat ook een moment geweest dat NSCR misschien uit had moeten willen stappen voor zichzelf. Dus het is ook een op een gegeven moment denk ik een moment geweest dat ze bij NEC of in ieder geval Veldkamp hebben gedacht en nu is het dan echt een soort druppel. De druppel. Vinden jullie dat onverantwoordelijk op het moment dat je al demair bent om dan je past de winkel? Ja. Je hebt de koning een eh toezegging gedaan. Hm hm. Namelijk dat je in het belang van hetland eh het land bestuurbaar blijft houden. Dus wat dat betreft is het onverantwoordelijk. Ja, iedereen iedereen moet zijn eigen grenzen hebben. En misschien was dit voor hem een grens. Het is alleen logischer als je dit inderdaad beter uitlegt. En als je nou ja, die hele zomer was heel erg lastig voor hem en ehm om extra sancties af te konden. Hij had een brief al eerder gestuurd. Eh maar er moest wat meer bij. Op een gegeven moment verschenen er posters hè van eh bloed aan je handen. Nou, dat gaat hem natuurlijk ook niet ehin zijn koude kleren zitten, maar je kan daar op andere manieren misschien eh door meerderheden in de kamer te zoeken eh bepaalde moties eh van eh andere partijen ehm je zegen aan te geven. Eh kan je daar kan je dat voorbereiden? En misschien zijn die andere partijen dan ook zich meer bewust van oh dit gaat misschien wel verkeerd aflopen. Hm hm. Maar wat dat betreft is het natuurlijk heel onverantwoord, want die twee VVD en BBB regeren nu met zijn tweeën verder met een hele kleine eh eh aantal zetels in de kamer. Dus wat datbetreft denk ik wel dat het zeer onverantwoord is. Maar sindsdien zijn we in campagne staand geraakt ehm van juni tot eh 29 oktober. Ehm daar hebben we in de carousel eh heel veel aardige beelden van die voorbij zullen komen van David. Wat was voor ieder van jullie het belangrijkste moment in deze campagne Frank om te beginnen? Wat heeft voor jou de campagne bepaald? Ehm ja, er zijn natuurlijk heel veel momenten geweest. Bijvoorbeeld de afwezigheid van Wilders. Ja, precies. Daar hadden we het overgehad. Eh kijk Wilders is hè hij had natuurlijk normaal gesproken als je een kabinet opblaast dan betaal je daar de rekening voor. Die rekening bleef heel lang uit. Dus je kunt zeggen het was ook wel best wel verstandig dat hij lang wachtte eh voordat hij meing doen voordat hij mee ging doen. Hij heeft ook eh in die vorige campagne deed hij alles mee ook interview met de volkrant eh wat altijd maar afwachten is. Nou in dit geval je hebt volgens mij hoeveel appjes gestuurd naar Wilders? Nou ja eh heel veel hè. Ja en eh en nul appjesterug volgens mij hè op eh [gelach] Maar goed eh dankjewel. Ja, dus ja, ik wist niet of ik dit inderdaad mocht vertellen, maar ehm in el geval geen interview dus met de voorskrant, wat al een heel slecht teken is. En dan eh maar ook verder alles afgezegd, niks gedaan. Ehm en dat snap je op de zekere zin wel, want hij zou natuurlij de hitte te vragen kregen van nou, je had helemaal geen mensen om te regeren. Waarom zou je nu de volgende keer dan wel kunnen regeren, hè? Eh je hebt eigenlijk het kabinet opgeblazen om niks. Eh dat datzat die die je bent om je bent weggelopen hè, die klacht en dat zag je dus in princi dat ontweekt hij een beetje. En dan was het idee toch dat hij in die laatste debatten dan zoals in die vorige campagne zou hij die anderen moeten overschaduwen eigenlijk met zijn verhaal. Ja. En dat lukte niet omdat je toch zag dat hij eh kijk zo'n Jette die als zich gewoon die is overal doorheen gegaan. door iedere hoepen gesprongen, door iedere kans gelaten doorzagen. Radiointerviews. Nou, die kon je 's nachts waarschijnlijkwakker maken met eh hè eh van de doorpak [gelach] en weet ik veel. Dan zou die dan zou er allemaal uitkomen. Het kan wel. Ja, het kan wel. Maar Wilders die die kwam toch een beetje koud in die debat en het was heel het was veel matter dan 2 jaar geleden. Het was mat. De grappen waren kwamen niet aan, hè. Ik bedoel eh het was dus in die zin nee. Ja. We mislukten dat eigenlijk dat laatste stukje. Hoewel je nog steeds moet zeggen: "Ja, die uitslag is voor hem ehm voor iemand die in het kabinet heeftopgeblazen nog steeds eigenlijk." Eh maar nipt eh verloren uiteindelijk. Ja. Dus eh je kunt je afvragen of het Maar goed, dat is wel belangrijk dat iemand anders kon toch die ruimte innemen toen bij afwezigheid van Wilders. En dat is jette geweest. Ook duidelijk. Ja, zeker in die twee debatten waar aan het begin waar Wilders wegblijven. Hebben jullie een markant campagne momentoment wat je nu Nou ja, voor mij was het wel eigenlijk de opkomst van Bontebal, want Jette heeft nu net gewonnen. Maar er wasnatuurlijk ook even een tijdje tot nou twee weken twee weken voor de verkiezing ofzo dat we echt dachten dat hij de premier zou gaan worden. Want ik weet nog wel dat Jette had toen volgens mij was het echt twee weken voor de verkiezingen op een zaterdag in Leiden. Ging dan in eh op een in een zaaltje zou die ineens gaan staan en zei die eh ik wil en kan premier worden. En toen zei ik zal ik daar nou een stukje van tikken of niet? Want ik was wel heel erg eh ja, het paste niet helemaal in het moment.Maar ja, dat moet je je moet het natuurlijk eerst zelf geloven voordat andere mensen het gaan geloven. [gelach] Eh want daar voor tot die tijd was het echt bonteben. Ik liep vooral eh een beetje achter hem aan. Eh had ik eh als opdracht meegekregen. En dat was heel grappig om te zien, want het is eigenlijk een hele beetje bescheiden man. En eh dus om aan te geven 2 jaar geleden nog bij de verkiezingen wist niemand wie hij was. Dan hadden ze zelfs van die t-shirts laten bedrukken met hen wie. En dan stond er achterop Henry,weet je wel, niemand kende hem. En nu was het ineens eh was het heel snel was die populair geworden. Dan waren sjaals met team Henry en eh plakplaatjes met zijn hoofd erop. En hij was er zelf een beetje ondaan door. En dat zag je ook als we dan was ik op een gegeven moment met hem in eh in eh Maastricht en er stonden er heel veel buitenlandse camera's ook hè, dus de Fransen en de Duitsers. En dan vroeg ik aan die mensen van waarom zijn jullie er wel is een niks prime minister hè, zeiden ze dantegen mij. H en dat beeld was het ook. En dan vroeg ik aan hem van nou eh ben je in gedachte torentje al aan het inrichten? En dan moest hij een beetje lat zei hij: "Nee, nee, nou ja, misschien moet ik er dan een keer over na gaan denken." Jij was ook op de verkiezingsavond met de uitslag. Was jouw indruk dat hij zich eigenlijk toen al erbij had neergelegd dat dat premier worden niet zou gaan lukken? Het begon dus anderhalve week voor de verkiezing begon het ineens te draaien. Dat is toch een cruciaal momentgeweest dat hij bij Nieuwsuur zat en dat gaf een interview en dat ging toen over artikel 23. Dat heeft te maken met eh er was een fragment van een jongen die homoseksueel is en die had het moeilijk op zijn gereformeerde school als ik het goed eh hè ging dan over van ja moet dat kunnen of niet hè dat een dat een kind op school te horen krijgt dat hij eigenlijk er niet bij hoort. En hij gaf een heel technisch antwoord. Nou, het was ineens dat het beeld begon te kantelen van oh ja, hij zit natuurlijkook bij het CDA en zou hij dan misschien toch ja, fundamentalistisch of christen zijn dat op zo'n manier dat dan ja, het begon ineens te draaien en daar en daar was dan die vrolijke Jette die eh zelf homo is en helemaal zei: "Het komt allemaal goed en het kan wel." Ja. Eh en daardoor begon het te te draaien. En dat merkt je wel dat dat ze ook bij het CDA wel rekening gingen houden van: "Oh, nu gaat het een andere kant op." En misschien is het voor hem ook niet per se erg geweest. Voor Henry Bontebalbedoel ik dan omdat hij het ging eigenlijk te snel eigenlijk. Het kabinet zat pas sinds 2023 en het CDA was echt bezig met weer opbouwen. En voor hun was het eigenlijk kwam die kabinetsval net iets te vroeg. Dus het had eigenlijk pas na drie of vier jaar moeten gebeuren. En je zag ook op het moment van die uitslag van de verkiezingsavond, toen was ik ook bij het CDA en toen kwam hij dus oplopen en dan nou laat me zeggen dat daar zou dan het podiumpje zijn en dus hij moest zich door zo'n hele menigte heen duwenvan allemaal juichende CDA's. En ik zag aan hem hij werd gewoon helemaal rood hè. Dus het was helemaal ja het was gewoon een beetje beetje ja overweldigend eigenlijk voor hem. Dus dit is een uitslag waarmee het te leven valt. Ja, want hij is gewoon een hele hoe hij op mij overkomt in ieder geval gewoon hele degelijke politicus. Hij had ook in een boekje geschreven vroeg aan wil je dan opschrijven als ik premine word dan? En dan had hij erbij geschreven dan wordt de politiek weer saai. Eh en dat en dat dat vindt hij ook echthè. moet saai worden. En hij heeft denk ik zoals ik het nu allemaal zie heeft hij gewoon heel veel zin om aan de slag te gaan met de inhoud en hij is gewoon dossiervreten en eh maak hem wakker over stikstoffen en hij kan er een verhaal over vertellen hè. Av, jij was eh vooral met Groen Links P van de A eh bezig, dus jij hebt van nabij gezien hoe het daar eh afliep deze verkiezingscampagne. Niet heel goed. Nee, ze hadden natuurlijk op veel meer gehoopt. Ehm er zat wel een soort van een positieve energieja in aanloop naar dat eh fusiecongres. Nou over de motie piiri daar wordt verschillend over gedacht, maar in ieder geval eh de mensen daar ehm zagen het echt wel weer zitten. Ehm uiteindelijk eh ja valt die uitslag voor GroenLinks B van de A echt teleurstellend laag uit. gewoon verloren ten opzichte van de vorige keer. En ehm ja, eigenlijk wat je daar achter de schermen daarna hoorde was dat ja, Jette eigenlijk een veel betere campagne heeft gevoerd. Veel positiever eh veel energieker. En dat allemaal niets ten nadelen vanFrans Timmermans, maar ehm bij hem merkte je toch ook wel dat hij ehm niet meer niet meer mee kan in de tempo van eh de Haagse politiek. ehm waarbij hij toch zelf heel graag ehm grotere analyses maakt die eh niet per se slecht zijn ofzo, maar die eh toch minder passen bij wat Jette dan noemt een vibe die je vooruit vooral wil uitstralen. Ja. Ehm en daar eh ja, dat heeft D60 veel beter gedaan. Eh dat hoor je daar achter de schermen ook. Ja. Was die fusie nou electoraal echt onverstandig, vind jij?Nou, alle fusies zijn eigenlijk, althans meeste fusies gaan gepaard met een dipje in eh verkiezingsuitslagen. Hm hm. Ehm eh ja, je zal eigenlijk als je kijkt naar de ehm naar de naar de achterban dan zie je echt dat de eh de P van de A achterban aan het vergrijzen is en ja, dat dat eigenlijk niet anders kan dat het steeds kleiner zal gaan worden. Ehm dus voor hun is het echt een overlevingsstrategie eh geweest hè eh om toch die fusie aan te gaan. Ehm en toch iets van die energie die wel in GroenLinks zit eh mee te krijgen. Ehm nu doet Klaver het, heeft het stokje even tijdelijk overgenomen, maar hij wilt eigenlijk niets anders dan eh de eerste leider worden van de fusiepartij. Ehm daar zet hij op dit moment ook alles op in. Ehm je ziet nu ook bij de formatie als hij zich dan mag melden dat hij een veel ja offensievere de toon aanslaat dan eh Timmermans. Eh ehm ja, hij wil de partij gaan rebranden toch? Want dat heeft D66 echt heel bewust gedaan. Ja, D66 heeft dat inderdaad heel bewustgedaan. die hadden een hele slechte verkiezingsuitslag eh de eerste keer met Jette toen eh nou knap van die partij, maar die hebben toen een paar eh knappe koppen bij elkaar gezet en hebben gevraagd van: "Analanalyseren jullie nou eens even wat wij nou allemaal verkeerd hebben gedaan?" Ja, dat resulteerde in een rapport. Ehm daar nou maken ze eigenlijk best zijn ze best wel kritisch op zichzelf. Ze zijn te bedetweterig. Ehm ze hebben nieuw leiderschap beloofd en de kiezer kreeg eh nog een kabinet Rutte. Nou, dat wasnatuurlijk een drama voor de progressieve achterban die echt iets anders wilde. Ehm wat toen opviel, ik was bij dat congres in 2024 en toen stond Jette daar en die dus het begin maakte van een rebranding. Was een hele grote Nederlandse vlag op de achtergrond. Ja. Bij een congres wat ging over de eh Europese verkiezingen. Ehm en toen vroeg ik hem daar ook naar. Ik zeg: "Ja, is dat niet is het een beetje vreemd voor D66?" Zo'n hele grote Nederlandse vlag? En wat je toen eigenlijk zag is dat D60wat ook in die analyse van dat rapport terugkwam eh namelijk dat eh eh ja, zij noemen het dan extreem rechts tussen haakjes en radicaal rechts heeft ja, die heeft nu eigenlijk die bepaalt nu eigenlijk die domineert het debat, die domineren de onderwerpen en daar moeten we tussen zien te komen. En wat hij toen heeft gedaan heeft gezegd: "Nou, die vlag is ook van ons." Ehm ik vroeg ook van is dat niet iets te nationalistisch hè? In progressieve liberale kring is dat ook een beetje een scheldwoord. Maar hijzei: "Ja, waarom moet nationalisme alleen van eh de rechterzijde komen?" En ehm nou op dat moment hebben zij ook een omslag gemaakt. Ehm wat ik ook hoorde van mensen uit de fractie daar is ze moesten in die tijd ook eh veel verbindender zijn in hun eh moties die ze indiende veel meer de samenwerking opzoeken. Werd mij ook verteld dat was ook spannend in aanloop naar die verkiezingen van eh waarom stijgen we nou niet in de in de peilingen? Hm hm. Ehm uiteindelijk hebben ze dan het geluk dat Wilders dat RTL debatafzegt en ehm eh Jette daar eigenlijk mag shinen en ook echt van het moment gebruik maakt om D66 daar neer te zetten als een positieve partij. eh hè met de mouwen opgestroopt en patriotisme mag weer. Patriotisme mag weer. Daar pak je ook een klein beetje munitie van de rechterzijde mee. Eh ja, was wel grappig en dat we het toen hoorden dat de VVD dus dat ook heeft overwogen om die Nederlandse vlag in te zetten, maar dat ze dat niet durfden omdat ze het omdat zij natuurlijk al een beetje in die recht zij vond het voorhun partij over de top. Ja. Over de top. Ja. Dus in die zin hebben ze ook dat geluk. Maar je zag het bij D6 echt niet alleen in het gebruik van vlaggen, maar ook ze zijn echt anders gaan praten, hè. Dus D66ers voor 2023 praten heel anders dan D66ers na 2023. Kom ook in dat rapport hè, minder belerend. Ehm er werd in het congres zelf ook nog Ik word hoog voor Joost. Ja, ik wou net zeggen dat gaan we straks even aan Joost vragen. [gelach] Eigenlijk vanuit dat Joost alles zal beamen of Joost anders is gaan praten.Nee, maar we hebben een een voorbeeld bijvoorbeeld over het klimaat hè. Daarvoor had dan Jett het over dat het dan 0,003% en weet ik het wat zou schelen als we dan heel veel miljarden erin zouden stoppen. Maar daarna hadden ze het over Nee, maar als we dus goed zorgen voor het klimaat of als u verduurzaamt het huis dan gaat uw energierekening omlaag. Dus dat is echt een heel andere manier van een onderwerp benaderen. Dus wel dezelfde onderwerpen, maar ze gingen heel anders praten, veel positiever eh veel meer het ja, het kanwel. Dus echt optimisme uitstralen. En dat zit in die campagne met GroenLinks PVA. Zag je daar echt een verschil? Want die hebben dus niet eh zo'n analyse laten uitvoeren na 2023. Zijn op dezelfde voet verder gegaan. Die waren druk met de fusie natuurlijk. Die waren heel druk met de fusie. Daar ging heel veel energie in. terwijl deze 60 bij die laatste verloren verkiezingen hebben we gedacht van dit moet anders en we moeten eh een echt een strategie hebben. En ik vroeg ook nog aan Groenelings P van de A: "Jullie hebbenvijf zetels verloren. Gaan jullie nu eh soul searchen? Gaan jullie ook kijken wat er fout is gegaan enzo?" Niks. Nee, ze moeten nu eerst de fusie tot en met juni geloof ik afronden en dan dan weer verder kijken. We gaan eh de terugblik afsluiten met nog eh 10 fantastische foto's van David en dan gaan we over naar de kabinetsformatie. Wil jij zelf klikken, David? Eh kan denk ik. Kan ik dat? Oké. Kan groene knop neem ik aan. Groene. Deze. Ja. Next. Ja, we beginnen na alle David. Eh waarom beginnen we met ehFemke We? Maar ik ik begrijp dat ze opnieuw actueel is sinds afgelopen week. Eh de foto's zitten niet in eh in volgorde van waardering of of een andere volgorde. Het is gewoon puur chronologie. Dus het is toevallig van het jaar. Ja, dit is de oudste foto eh die erbij zit. Eh dit is als ik me niet vergis het 231e stikstofdebat. Correct me if I'm incorrect. Eh er zijn er een hoop en eh je probeert dan toch wat nieuws te verzinnen. En ik ben toen uit pure verveling. En hoe heb je haar haar zo gekregen dan?Nou, ik het was me opgevallen dat zij best wel vaak de haar zo naar achteren gooit en dat dat zie je dan terugkomen en terugkomen en toen ben ik naar boven op de publieke tribune gegaan. Dus een iets hoger standpunt en dan is het leuk om haar op een langere sluitertijd te fotograferen waardoor dat haar dus helemaal soort van ja, ik heb dingen als als de de Fenix herist uit de as enzo gehoord en dat ze wegvliegt. [gelach] Mensen zien de meest eh wilde dingen in. Ja, maar zij kan komende week ook nog ten ondergaan in dein datzelfde vuur als ze t Ja. Ja. Ja, zeker. Ja, ik ik verheug me al op dat soort debatten, want ze is ook best wel eh eh ja, dat is bijzonder. Je ziet niet vaak een bewindsman of een bewindstpersoon zo gefotografeerd. Dat klopt. Ja, ze komt ook leuk op trekker op hoge hakken uit een trekker enzo. Dat dat soort dingen gebeuren allemaal bij haar. Dus ze is prettig om eh Dus als fotograaf hou je van zo'n markant figuur? Ja. Ja, zeker. Ja. Volgende foto is Jij gaat groen indrukken. Next. Dit is de bekende scrum waar wehet er straks al over hadden rond Wilders. Ja, dit is dus elke dinsdag zo. En eh achter mij staan nog 15 eh fotografen, cameramensen. Dat is echt belachelijk, al zeg ik het zelf. Ja. Eh ik denk dat de afstand van eh van hier tot aan de zaal is misschien 20 me en die hele groep die verschuift dan als één klu om hem heen eh naar achter. En dan is iedereen hetzelfde quotje. Ja, iedereen hetzelfde quotje inderdaad. Iedereen dezelfde foto's ook. Alleen dan heb je bij Wilders dus het voordeel dathij echt letterlijk vanuit elke hoek herkenbaar is door zijn eh zijn blonde huis. Ja, je bedoelt je hoeft hem niet van tevoren te van voren te fotograferen, want zo herken je hem ook. Ja. Ja, als ik als ik eh eh bontebal van achter fotografeer weet niemand wie het is. Maar Wilders is gewoon vanuit elkmid inmiddels wel misschien inderdaad maar kennen van [gelach] achter. Nou, we gaan we gaan de quiz doen dinsdag bij de vergadering. Nee, maar hij is dus inderdaad dankbaar fotoonderwerp omdat hij eh van allekanten eh wel te herkennen is. Met wel ja, gekke werk eigenlijk. Ja. Druk je nog een keer op groen? Ja. Nou. Ah, hier hebben we Omzicht nog een keer, maar dan op een ander moment. Ja, dit is het afscheid. En eh met Pieter Omzicht is het altijd een beetje eh haatliefde wil ik zeggen, maar toch wel haat haat denk ik met de pers eh geweest. Bij zijn eerdere terugkomst na de Tweede Kamer na zijn burnout heeft hij allemaal fotografen ingelicht van ik kom 9:30 kom ik dan aan de voorkant. Dus wij stonden klaar om hem te fotograferenen dan zegt hij vervolgens zegt hij op X: "Ja, mijn rustige terugkeren is op deze manier niet mogelijk, want er was een haag van pers." Dat soort zaken. En ik ik heb hem een keer gevraagd dat als je een camera op hem richt, dan reageert hij altijd een beetje van: "Wat waarom moet dat nou?" En toen toen was het wat rustiger moment. Ik zeg: "Ja, meneer Onzicht, doe alsof wij er niet zijn." Want ja, dat maakte uw leven een stuk makkelijker. Want wij want wij zijn er wel en hetbeeld moet of mag gemaakt. En doe alsof we nu zei: "Ja, maar jullie en toen zei u dus echt jullie." Hij gooide alles op één hoop. Staan ook bij mijn moeder in de achtertuin te fotograferen. En dat heeft dus blijkbaar iemand ooit gedaan. En dat gooit hij dan op één grote hoop. En dat projecteert hij dan dus op elk mens van de media. Ehm mijn grote verbazing eh de dag daarvoor eh kreeg ik een appje van zijn assistent of ik hem de hele dag wilde volgen. Dus blijkbaar heb ik zo weinig verkeerdgedaan. Bij zijn tweede terugkomst hebben ze hetzelfde gedaan hè. ook weer. Ja, want bij de tweede terugkomst, ik ben ook eh voorzitter van de parlementaire persvereniging, dus ik sta ook open voor aller mij vragen van partijen. En NEC is niet zo'n hele ervaren partij. En ze hebben ook geen ervaren spindokter of woordvoerder. Die vroegen: "Nou, hoe kunnen wij nou de tweede terugkomst van eh Pieter omzich in goede banen leiden? Want hij wil niet al die pers enzo." Nou, heb ik met ze meegedacht. Ik zei:"Nou, niet bellen." Eh [gelach] je kan dus ehm eh de pers gewoon vertellen zo en zo laat staat hij jullie te woord en dan zal je zien, dan zal de pers zich daaraan houden. Wat hebben ze gedaan? Hebben ze een opstelling gemaakt in hun huiskamer, eh een tijdstip doorgegeven. Nou, het is dan heel druk, want iedereen komt daar dan eh eh kijken wat Pieter om zich te zeggen heeft bij zijn terugkomst. En dat maakt dan een kamerlid maakt dan een foto eh en die zet dan op Twitter van en dit is hoe je moet reïntegreren danvervolgens. Ja. Terwijl zij hebben juist gevraagd van hoe kunnen we dat nu op goede banen leiden en was hun eigen idee. Ja. Was je eigen idee. Ja. Moeizaam altijd. Maar ja, tot mijn grote verrassing. Ik werd uitgenodigd. Ik mocht hem de hele dag volgen en daardoor heb je ook Kadisha Arib en Renske Leid op de Ja, hij hij ging allemaal groepjes ging die langs om afscheid te nemen. En dit was dus een kamer met allemaal toeslagen schandal eh ouders en dus ook Gadia Arie en Renske Leiten. En het was eigenlijk hij hield zichgroot de hele dag maar hij was echt wel onged dat momentje met Bosma. Die Bosman die sprong sprong in zijn nek en hij schrok zich kapot want hij was echt hij zat zo vol met spanning. Ja, het ja, klinkt flauw, maar het was een beetje wachten tot zou breken, want dat hij hij zou een keer gaan breken en dat wordt dan toch de foto. En ik zag Arie en mevrouw Leiden, zag ik daar staan en ik denk van ja, dit zou best wel eens dat moment kunnen zijn. Dus ik heb me daarchter gepositioneerd en hij viel zein de armen. En ja. Ja, dan kan je dus dit beeld eh maken. Maar ja, hij is hij is weg. Waar we missen hem denk ik een een beetje ergens. Voor de niet alledaagse beelden. Zeker. Wil j weer op groen drukken? Ja, het was het was een bijzondere man. Eh [gelach] ah dit is eh hoe heet het? De Ariep affaire, de Bergkampzaak. Eh er was net met het presidium was een overleg geweest. Eh Gidi Marcushouer die eh hij riep is inmiddels een schilderij op de wand van de Tweede Kamer. Ja, daar hangen daar links daar hangenalle voor alle voor en zij hangt daar ook. Ja. Ja. Hier hangt Bosma straks eh ook ertussen. Ja. En eh Marcus Houer die nam het voor haar op als ik me niet vergis in eh in die eh vergadering. En eh kort hierop heeft hij eh is hij eruit gestapt uit het presidium. Ja. Want dat liep eh helemaal niet zo best. Hij heeft hiervoor heeft hij even de pers te woord gestaan en ik wist dus dat hij via die schilderijenwand terug ging lopen naar de lift. Dus ik ben voor hem uitgerend en een beetje verdacht ehverdus die foto kunnen maken en dan ja valt het allemaal precies helemaal lekker samen met die voet die lekker de snelheid uitdrukte en dan dat handje van of de hand van mevrouw Arie dan precies op zijn schou is natuurlijk in Den Haag is het heel curieuze zaak hè dat zij wordt van alles beschuldigd. is van alles beschuldigd en dat een uitgereikt een PV'er het zo enorm voor haar opneemt en probeert onder systeem boven te eh krijgen. Dus dat maakt deze foto vind ik nog bijzonder dat ja, alsof zij hem zobedankt door haar hand op zijn schouder te leggen. Eh is wel heel bijzonder. Ik heb al trouwens bij elk debat en eh al dit soort zaken heb ik contact met de journalisten die het stuk schrijven. En ik vraag dan ook altijd wat zijn de hoofdrolspelers? Dus ik weet heel goed waar het precies over gaat. En dat probeer ik dan. Dat lukt één op de vijf keer misschien, maar ik probeer heel erg dat allemaal samen te vatten in één foto. En dat op dit soort momenten lukt dat dan. Eh nou, dat was een heel mooi samenvattingvan het stuk wat wij hadden gemaakt. Yes. Ja, over momenten die samenkomen. Dit is de dag na de val, de eerste val van het kabinet. En normaal laten eh de hoofdpersonen zich dan absoluut niet zien. Die zitten dan die mijden elkaar als de pest in de plenaire zaal. Blijven echt ver van elkaar vandaan. Kijken niet eens naar elkaar. En Jesselbus die had even een momentje voor zichzelf en zat te bellen. En toen zag ik ineens helemaal achteraan uit deze gang kwam Wilders terug van een wc-bezoek. En diemoet dus hier langslopen omdat zijn eh taartpunt zit iets verderop daar daarachter. Eh ja. En ze negeren elkaar. Ze negeren elkaar volledig inderdaad. Maar het was wel het enige moment van dat debat dat ze een beetje mooi over Ja. dat je ze mooi bij elkaar kan eh kan vangen. Dus altijd veel eh veel jagen eh ja daarvoor. Volgende. Nou ik ah kijk eens aan. Top van 384,3 miljoen. Je hebt hem op mijn briefje daar staan 185. Het was eerst 90, maar het werd later miljen. En ontvang je de baas van de wereld.Laat hem toch mil jij graag een wat ander plafond gehad denk ik. Ja. Ja. Ja. Het Nederlandse dan dit krijg je toch niet met zo'n systeemplaafond. En dan heb je dus de president van Amerika en en eh de ministerpresident carpetland langs geweest. Ja. Ja. En dan en en ik kijk dus altijd heel erg omhoog naar details en noem maar op om het voor mezelf ook wat leuker te maken. Ik hou van een klein beetje humor toch af en toe in foto's en dit kon ik niet laten liggen, want hoe dat met ducktaape het plafond daar zitdichtgeplakt dat ja, echt waanzinnig. Eh verder trouwens echt een uitstekende top. Beste top die ik ooit heb gefotografeerd. Maar dit was een eh Ja, maar deze man krijg je niet elke dag voor je camera natuurlijk. Prachtig. Eh oké, leuk. Eh altijd een beetje zoeken naar ander beeld natuurlijk ook. Eh ik heb geen idee wat voor moment het is, moet ik heel eerlijk zeggen, want we fotograferen hem elke week. Eh meneer Wilders. Ja. Maar in algemene zin is fotograferen in de Tweede Kamer heel lastig door aldie betonnenbanden en die glazen deuren. En zeker meneer Wilders die laat zich één keer per week zien. Altijd beveilig blij als je zo'n effect daar straks met wiersmaar of nu met die is het een spiegel of een deur. Het is een deur. Het is een deur richting de liften. En als je dan heel strak er langs fotografeert en dus ook nog eens het geluk hebt dat hij niet één van de vier of zes beveiligers wat hij altijd om zich heen heeft eh dat het een wat schoner beeld eh wordt zoals dat dan heet. Ja, je bedoelt het is verder leeg hetbeeld. Ja. Ja, want nou ja, vergeleken met die scrum. Zo ziet het er normaal uit. En hier staan dus daar links daarachter staan ook nog eindeloos mensen en rechts beveiligers enzo. Dus het is altijd een beetje zoeken naar eh het wat legere beeld. Oh ja, dit is het derde torentje inmiddels. Ja. eh de derde werkamer van eh demissionair premier Schoof. Eh dit is de tweede dag van de algemene politieke beschouwingen. En dan probeer ik altijd om eh de laatste voorbereidingen van de minister-president in het torentje temaken. Ehm de eerste keer dat ik het deed dacht ik dat het echt was. Viel me wel op dat er twee kopjes koffie stonden bij Rutte. Dacht ik: "Hé, er was hier iemand en die is weggegaan." En gaande weg merk je steeds meer dat het een compleet geanceneerd moment is. Want hij zit daar helemaal niet. Hij zit in een ruimte daarnaast waarschijnlijk met zijn complete staf. Eh dit wordt echt een beetje zo neergezet van ja, maak er maar een foto eh van het is wel ja, het is wel een aardig beeld, want je ziet welwat zijn werkkamer is, maar of het nou echt journalistiek is, misschien iets meer documentair dan eh Ja, want je loopt er niet zomaar onverwacht binnen. Dit is afgesproken. Dit is wel afgesproken inderdaad. En hij weet het ook, hè. Klein detail nog. Rechts bovenin staat een klein opgezet vogeltje. Die heeft de Balkenende ooit aan Rutte gegeven. Dat is een luistervink. een opgezette Vink die staat daar en die verhuist dus elke keer mee. Eh Rutte die heeft hem weer aan schoof gegeven en dan gaat hijwaarschijnlijk eh straks naar Jette. Zit geen microfoontje in om mee te luisteren. Moeten we [gelach] vragen eh bij het einde jaar eh Ja. Ja, algemene politieke beschouwingen. Dag 2e ook. Eh die vorige foto is om 7:30 's ochtends. De dag daarvoor hebben we denk ik een uur of 13 gewerkt en zijn nog langer. Eh dus die zit er eventjes een momentje voor zichzelf in de wandelang. klok hoe hard deze fotograaf moet werken op één dag. Ja, ze ik weet niet of die de rekening ziet, maar ze betalen er goed voor hoor.Ik doe fluit het naar mijn werk los van [gelach] hebben we het straks al over. Eh naast haar zit Laura, dat is eh de politieke Laura Huisman. Ja. De politieke assistent van de fractievoorzitter van de VVD al jarenlang. Ja. En waar Jezek dus is, is Laura en daar moet je goed contact mee houden eh want die regelt eh alle dingen. Eh dit is overigens ook in de wandelganger van ook woordvoerder hè. Ja. Ja. En dit is in de wandelgangen. Daar mag je alleen maar fotograferen met toestemming van de politici. Dus hetziet er wat verdekt uit, maar ze zien donersgoed dat ik die foto maak. En eh als ze dan eh nee knikken, mag je niet meer fotograferen en mag je ook de foto's die je gemaakt hebt niet gebruiken dan. Maar af en toe wil ze wel even laten zien hoe menselijk ze is of Nee, je vindt die witte schoenen in het midden van het beeld dan niet hinderlijk. Nee, want eh achter die witte schoenen zien jullie misschien een eh witte lens ook nog staan. Dat is mijn lens waar ik hardvloekend [gelach] Oh. Nou, heb gekeken omdat hij dus ehstorend in beeld stond. Dus ik vond het juist prettig dat die witte schoenen een beetje daar de aandacht van afleiden en wat diepte geven aan de foto. Eh ja, ook laatste foto van de APB 7:30 's avonds. Eh dat je denkt dat je even bij de kleinere partij een momentje rust hebt om te gaan eten. Dus ik ben met een collegafotograaf zijn we gaan eten in het restaurant ongeveer eh ik denk 3 minuten hardlopen vanaf de plenaire zaal. En mijn collega die zei nog van nou misschien is het wel eh handig omtoch hier te gaan zitten, want dan hebben we zicht op die televisie. En we zien we horen dus Esther Auhan en wat Rumoer en die had dus een eh een Palestina bloed sjaal. Want want politieke uitingen anders dan verbaal zijn niet toegestaan. Nee, niet toegestaan. Mag ook niet met de prinsenvlag of met eh Nee, dat dat mag niet. Ten eerst werd het oogluiken toegestaan volgens mij door de voorzitter en uiteindelijk heeft Forum toen gezegd van ja wij mogen dat soort dingen ook niet en is ze toch ingegrepenen na drie waarschuwingen, want ze bleef bij de eerste twee bleef ze echt staan. Ze dacht van nou sleep mij maar weg. Maar uiteindelijk is ze toch eh zelfstandig weg. Toen waren er genoeg eh foto's gemaakt denk ik. Ja. En mijn eten stond er nog. Het was koud, maar ik heb daarna wel rustig door kunnen eten. Eh de laatste foto, informatiegebied. Exverkenner Wouter Kolmees. Eh ik heb iets met foto's van Wouter Kolmees die rookt. Dat gebeurt me toch een aantal keer eh nu al eh dat ik hem rokend ehgemaakt heb. Eh hij kwam nog voor een slotgesprek naar informateurs Weijer en BUMA. En dat gesprek was om 1 uur. En dan gaan om 11:45 gaan eh gaat de Tourniket open, zodat hij dus gewoon in één keer naar binnen kan lopen als hij geen zin heeft in de pers. Dus die deuren gingen open. Ik had beneden bij de roltrap had ik helemaal langs zien lopen. Dus ik wist dat hij er was en hij ging buiten staan roken. En het werd later en later. En dit is volgens mij om vo en die deuren die bleven al die tijdopen staan. Dat was niet bekend wat er was. En toen eh foto hierna zie je eh die ik maakte hierna zie ik op zijn schermpje met wie die belt. En ik kon dus gewoon zien dat hij door voorlichting gebeld werd en hij kreeg een telefoontje: Weijer stapt op, je hoeft niet meer te komen. En ik heb toen nog wel een foto van hem gemaakt. Nee. Ja, wel aardig detail trouwens. Z dat hij rookt. Daar zou er niet blij mee zijn, want ik kan me herinneren dat een RTL collega naar hem buiten liep, want ze had iets nodig voor RTL tonight ofzo.Zei: "Nee, nee, nee, niet doen, want ik ben gestopt met roken." Toen zei ze: "Nou, volgens mij niet. Ja, mijn vrouw denkt van wel, dus hij zal niet blij zijn met deze foto. Oké, David, dankjewel. Even apart applausje voor David van Dam. [applaus] [applaus] Nou, zijn we aangekomen bij de bij de stand in de formatie. Eh het gaat vanavond en morgen verder op de Zwaluenberg in Hilversum. Locatie die vaker is gebruikt eh de afgelopen jaren. Nou, we kennen de verkiezingsuitslag natuurlijk. D60 gewonnen heeft AV oververteld. Eh PVV daar nipt achter. Eh gesprekken tussen CDA en V en CDA en eh D66 hebben tot een akkoord geleid. Daar moet de VVD nu bij. Dus die moeten waarschijnlijk dat akkoord naar rechts gaan trekken amenden. Ja. Ja. Ehm hoe schatten jullie het in? Ehm hè eind ze mogen er tot eind januari over doen. Eigenlijk vrij lang lijkt mij. Eh ja, volgens mij mijn indruk is tot nu toe er is elke keer een soort draaiboek en we horen dan achter de schermen horen we ongeveer wat het hoe het gaat verlopen. Dus dit eh ja, dit was al ehruim een week geleden ofzo bij ons wel ongeveer doorgedrongen dat dit het zou gaan worden. Dus een minderheidskabinet met D6 CDA, VVD en dan eventueel gaan proberen aan te vullen met andere partijen. Maar dat Groenings PVNA zou gaan afvallen. Ja, die die deur begon langzaam dicht te vallen. Dat dat begin je wel door te krijgen dat dat eh zowel eh bij Groenings PVNA hebben ze dat op een gegeven moment door als bij die andere eh partijen. Dus eh mijn inschatting is dat ze gewoon met zijn drieën eh eh misschien zelfs voor kerstzeggen van eh we zijn een heel eind en dat ze dan begin januari dan eh gaan praten met nog een eventueel vierde partij. Ehm dat zal niet eh GroenLinks PVA worden, maar misschien wel jaar 21. En het gevaar vanuit de optiek van Jette is dat het dan dus nog verder naar rechts wordt getrokken. Want als er eenmaal een akkoord ligt waar ook VVD handtekening eh onder staat, ja, dan zal J21 willen laten zien aan de achterband: "We hebben er ook nog iets uitgehaald." Dus wat dat betreft is het strategischhandiger om die partij er meteen bij te trekken dan om hem in een later stadium erbij te trekken. Maar eh ik ik schat het ook niet ik vind het ook helemaal niet onmogelijk dat ze gewoon zeggen: "Wij blijven met zijn drietjes en dan eh gaan we elke keer voorstellen indienen in de Tweede Kamer. De ene keer kunnen we meerderheid op rechts zoeken en de andere keer kunnen we meerderheid op links zoeken." En eh Klaver die spartelt wel heel erg tegen en die zegt: "Nee, nee, nee." Maar uiteindelijk is er tochook best wel een eh beschaafde partij die dan zegt: "Ja, we gaan niet nee stemmen om het nee stemmen." Als daar gewoon een goed voorstel ligt op het begonen, kan ik me eigenlijk niet voorstellen dat Klaver tegen gaat stemmen. Dus we hebben best wel veel kans om er eh veel dingen doorheen te krijgen. Frank, hoe zie jij het? Komt de jaar 21 erbij? Ja, ik ben niet zo optimistis over zo'n minderheidskabinet, want kijk, je kunt wel zeggen: "Ja, het is een beschaafde partij, maar dan moet bijvoorbeGroenings P na moet het stikstofbeleid gaan steunen, hè. Daar komt het op neer." Maar inderdaad, dan zeggen zij: "Ja, maar dan wordt dat betaald via korting op de sociale zekerheden op de gezondheidszorg. Waarom zouden ze dat doen?" Ehm dus ik denk ik denk dat inderdaad Jette zal het liefst een minderheidskabinet willen, maar het hangt een beetje af van hè VVD wil liefst jaar 21 erbij om een duidelijke reden dat je het dan sowieso naar rechts weer verder trekt. Maar dus hangt eenbeetje van het CDA af. Eh blijven zij jette trouw of niet? Nou ja, Avi schreef zaterdag dat eh Bontebal vrijdag al een deur op een kier heeft gezet naar Ja 21. Ja. Eh hij zei: "Dat zou eigenlijk de meest realistische partij, vierde partij zijn om eh zo'n kabinet eh compleet te maken." Bij CDA zien ze die minderheidsvariant ook helemaal niet zitten. Oh. Ehm ik heb daar ook gehoord achter de schermen. Ehm het is fijn als Jesse Klaarver geen motie van wantrouwen gaat indienen eh op dag é van deregeringsverklaring. Maar hoe doen we het bij het volgende wetsvoorstel? Hoe doen we het bij het volgende wedstrijsvoorstel? En de kruk zit hem mind inderdaad in de bezuinigingen die gaan komen. De hele politiek heeft eh de afspraak gemaakt dat ze defensieuitgaven gaan verhogen. Dus er zit al een kostenpost aan te komen. Dus het is echt gewoon zoeken naar geld. En voor klaver. Ja, iedereen zegt: "Hij wil zo graag minister worden. Hij huilt, hij huilt. Hij baalt, hij baalt." Maar het isideale uitgangspositie voor de nieuwe partij om eh eh profiel op te bouwen, om zoals hij dat denkt, om de partij te rebranden. En hij kan gaan cherry picken. Ehm alles wat hij eh goed vindt, daar kan hij akkoord mee gaan. Hij kan geld binnenhalen als dat kan eh op zijn eh stokpaardjes, maar hij zal geen enkele denk ik geen enkele bezuiniging op de zorg of op de sociale zekerheid steunen. En ik vraag het me ook af of D66 Ja 21 er echt bij wil hebben. Ja, ik denk dat dat voor een eh progressieve partij heel moeilijk uit te leggen isaan hun eh achterban eh om met een partij in zee te gaan die bijvoorbeeld oproept tot remigratie. Ehm heeft Jette zich dan eigenlijk in een hele moeilijke positie gemaneuvreerd nu? Want hij zit met het CDA, die willen geen minderheid. Hij wil niet met J21. En ik las ook in jullie krant dat de VVD eigenlijk heel veel lof oogst voor dat Dyan veel lof oogst voor haar standvastigheid. Ja, daar was Nathalie bij. Dat was gister Ja, nee, ik was gisteren op een VVD ledenvergadering. Ja. Nee, daar zijn zeheel erg blij met hoe Jasilgus het spel heeft eh gespeeld. Hm hm. Ehm ja eh vol lof van eh dat zij dus toch aan die tafel zit van de kabinetsformatie. En anderzijds kan je redeneren van ja, heeft eh Jette zich niet in een moeilijke positie gemaneerd? Hij er is gewoon een ingewikkelde verkiezingsuitslag. Hm hm. En eh één van de eerste dingen die je moet leren als je in politiek Den Haag gaat werken is leren tellen tot 150. Ja. En dat is er zijn gewoon 150 zetels te verdelen. Dus als hij eh niet de VVDerbij eh zou nemen, maar GroenLinks, PVA, dan heb je daarnaast alle partijen aan de linkerzijde nodig, inclusief denken en Partij voor de Dieren, om tot 77 zetels te komen. Dus net aan een eh meerderheid. Ja, dat is gewoon heel erg moeilijk. Dat is heel erg moeilijk. En dan reken je nog niet eens mee dat CDA dat helemaal niet zou willen. Dus een simpele rekensom is gewoon dat voor hem is VVD onbeerlijk. En VVD heeft er een blok opgezet op Groenings PvA. Dus hij moet daarin meegaan. Het is nou helemaalniet zo in Nederland dat je een twee partijenstelsel hebt. Je wint de verkiezingen en en jij kan het land eh naar je hand zetten. Het is een coalitieland en hij zal een coalitie moeten vormen. En dat is nou eenmaal zo dat het een vrij rechtse verkiezingsuitslag is. En je en je kan de D66 natuurlijk niet kwalijk nemen dat GroenLinks P vandaat zo slecht heeft gedaan, hè. Als als Groenelinkspat beter had gedaan, misschien wat meer eh stemmen uit het midden had eh eh getrokken, dan stonden zij sterker in die ehformatieonderhandelingen eh die nu gaande zijn. Ja. Spelen de gemeenteraadsverkiezingen nog mee? Ja, zeker. De gemeenteraadsverkiezingen zijn in maart. Eh en eh ja, er was lang het idee in eh politiek Den Haag dan voor die tijd is er geen nieuw kabinet. Want dat zou ingewikkeld zijn, want stel je voor dat ze dus voor eh maart dus eh het helemaal rond hebben. Dan gaat gaan dus ook op lokaal niveau moet D66 dus de gemeenteraadsverkiezingen ingaan met ja, dat is dus die partij die met ja 21 is. Dus dat is wel ingewikkeld. Je merkt dathet wel meespeelt in de in de in de gesprekken. Dus of ze willen het echt heel relatief ver daarvoor een akkoord sluiten. En als het niet lukt, dan wordt het daaroverheen geteld. En dan en dan de kiezer gewoon bombarderen met positiviteit. Ja, we zijn eruit heel snel gegaan. Ga lekker huizen bouwen. Feest. Ja, feest. En op die manier de eh gemeenteraadsverkiezingen dan ingaan. Ja. En welke invloed heeft dat vertrek van Weers nu gehad op hoe de formatie er nu voor staat? Want ze waren natuurlijkmet z' tweeën met reden. Of maakt het eigenlijk niet zoveel uit, denken jullie? Ik heb ik heb niet echt de indruk dat dat eh impact heeft gehad op eh het verloop van de formatie verder. Ja, er wordt nu terug geconcludeerd dat ja, de rijke zakenmannen hun zin hebben gekregen en dat ehm deze coalitie eruit is gekomen zonder Groenings P van de A. Maar wat Nati al zei, je moet gewoon gaan tellen eh naar en kijken naar het aantal zetels. En ja, als de VVD die blokkade op GroenLinks P van de A loslaat, dan is er gewoon geen andereoptie om eh eh tot deze eh combinatie te komen. Dat hoor je overigens ook gewoon wel bij GroenLinks P van de A hè. Achter de schermen weten zij ook. Kijk dus dat de VVD gister zo positief is over Jasilgus heeft er gewoon alles mee te maken dat de VVD echt de hete adem van radicaal rechts hun nek voelen. Ehm zij kunnen niet anders dan zich op deze manier positioneren omdat het liefst willen zij helemaal niemand aan de rechterzijde van de VVD in de kamer hebben. En ja, maar dat is toch niet dat kun jetoch niet zeggen dat ze kunnen niet anders. Nee, dat zij vinden dat zij niet anders kunnen. Nou, in die formatie, ik denk dat zij zo'n partij uitsluiten in een jullie hebben het net over coalitieland. Het feit dat je die stap neemt hè, dat je GroenLinks PNA uitsluit, dat is toch ongekend? Dat is ongekend inderdaad. En dat heeft er volgens mij mee te maken dat zij geen formule hebben gevonden om alles aan de rechterzijde van hun kleiner te maken. Nee. Oké. Maar ik bedoel het feit dat je dat doet hè, dat was een soort wanhoopstaat. Maar dus ja, feitelijk maak je het land eh ja, is dat denk ik intern? Is dat natuurlijk ook niet onomstreden geweest? Het is wel echt een stap een radicale stap zou je kunnen zeggen. Dat dat is misschien wel zo, maar je hebt het over de gevolgen. Maar de de reden voor de VVD om dit te doen, moet je voorstellen dat zij in een kabinet zouden gaan zitten met GroenLinks PVNA. Vanuit de VVD geredeneerd. Dan heb je dus een oppositie tegenover van PVV jaar 21. Dan kunnen ze bij de VVD net zo goedmeteen het licht uitdoen. Maar oké, maar stel nou dat stel nou dat D60 hetzelfde had gedaan. Dan zou je zeggen: "Ja, natuurlijk zeggen ze dat, want ze kunnen toch niet met jaar 21." Had je dus nu had je hoe dan ook een minderheidskabinet moeten vormen. Had je zoo dus in die zin is het wel echt voor een bestuurderspartij zoals de VVD die dat heel lang is geweest is het echt wel een ongekende stad denk ik. Ik eh las maandag in onze krant een prachtig woord. We krijgen een kabinet van kraakporselein.Ja, dat is eh dat is een mooi. Ja, dat geeft Yvon eh Hos geeft goed weer hoe eh wiebelig de situatie eh is. Ja, het wordt hoe dan ook of ze nou met wel of niet met ja in de 20 ook eh erbij slepen, maar hoe dan ook wordt het een heel ja eh eh lastig eh fragiel eh ja project. Gelet op de tijd gaan we het hier afronden. Ik wil jullie hartelijk danken voor je bijdrage, inzichten en terugblik. En we gaan luisteren of Helen Mees ook zo positief is over Dylan Jesselgus als de leden van de VVD gisteren waren. Dank jullie wel jongens.[applaus] Toen Pieter Klok inmiddels aangekomen, eh vroeg of ik een colum wilde verzorgen voor deze bijeenkomst, verheugde ik me om over het Jegermeistergenootschap te kunnen schrijven. Dat is die borrelclub dieverde voor een stabiele basiscoalitie zonder de PVV, maar ook zonder GroenLinks P van de A. alsof je die twee partijen op één lijn kunt stellen. Maar vorige week werd de nieuwe veiligheidsstrategie van de regering Trump gepubliceerd en daar moeten Willem Seitof en de andere zogenaamde vrijdenkers van hetJegermeistercollectief voor wijken. Want de Amerikaanse veiligheidsstrategie is niets minder dan een plan voor regime change in Europa. Het 33 pagina's stellende document stelt niet alleen dat Europa wordt geleid door instabiele minderheidsregeringen die de politieke oppositie onderdrukken. De veiligheidsstrategie stelt ook dat vernietiging van de beschaving dreigt doordat de Europese Unie en andere transnationale instanties de politieke vrijheid en soevereiniteit ondermijnen. De definitie van beschaving heeft in deAmerikaanse veiligheidsstrategie een duidelijk racistische lading. Zo zwaar schoot de regering Trump dat binnen een paar decennia een meerderheid van de bevolking in Europese landen niet Europees zal zijn en krijgt het beëindigen van massaimmigratie de hoogste prioriteit van het Amerikaanse belid buitenlandbeleid. Trump wil niet alleen de Verenigde Staten omvormen tot een autoritaire staat waarin witte mensen superieur zijn. Hij wil dat Europa hem volgt. De veiligheidsstrategie noemt de groeiendeinvloed van patriotistische partijen waarmee onder meer de Duitse neonatiepartij AFD en de Britse extreemrechtse partij Reform UK worden bedoeld hoopvol. Om die te ondersteunen willen de Verenigde Staten binnen de Europese landen verzet tegen de huidige koers van Europa kweken en gezonde landen in Europa waarmee Hongarije, Polen, Oostenrijk en Italië worden bedoeld versterken door meer handels, meer wapenverkopen, politieke samenwerking en culturele uitwisselingen. 25 jaar geleden was regime change eenofficieel instrument van het Amerikaanse buitenlandbeleid om in het Midden-Oosten democratie te bevorderen. President George W. Bush achte het essentieel voor de nationale veiligheid. Die doctrine werd door president Obama losgelaten. Die vatten zijn eigen buitenland doctrine samen met Don't do stupid Maar de Verenigde Staten willen nu met uiterst rechtse partijen in Europa samenspannen om de Europese Unie en de Europese democratieën te ondermijnen. De nieuwe Amerikaanse veiligheidsstrategieis in Moskou dan ook met gejuich ontvangen. Sterker nog, het Krimling moest zich inhouden om de veiligheidsstrategie niet te prijzen voordat hij gepubliceerd was. Sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog is de positie van Europa niet zo hachelijk geweest. Behalve de regelrechte dreiging van Rusland en de ondermijning door de Verenigde Staten worden we platgewalst door China en gecoloniseerd door de grote Amerikaanse techbedrijven. Volgens de Italiaans Zwitserse schrijver Giuliano daampoli hebben de autocratenen techolig gargen als gezamenlijk doel het uitschaal uitschakelen van alle politieke elites zoals we die kennen. Maar de politieke elites in Europa doen er alles aan om zichzelf uit te schakelen. In Frankrijk is het derde kabinet in 4 maanden aangetreden. In Nederland is het kabinet ruim 5 maanden demotionair. Wie denkt dat de VVD lessen zou hebben getrokken uit het reger uiters rechts komt bedrogen uit. Terwijl de VVD het bed nog deelt met de BBB, de partij die bij asielzoekerscentra vlaggen wilophangen met de tekst handen af van onze vrouwen longt het alweer naar longtjweer naar jaar 21. Ja 21 pleit in haar programma voor remigratie. Een term die extreme rechts extreem die rechtsextremistische groepen gebruiken om een witte etnostaat te realiseren door deportatie van bepaalde groepen. Precies wat Donald Trump voor ogen staat. De nummer twee van de lijst, Annabel Nanninga, noemde bootvluchtelingen Dobbernegers en prean raadslid in Amsterdam de mooie ovens van Hitler. De strategie van Dylan Jezusilgus iszelfdestructief gebleken. In een poging om niet onder te doen voor Geert Wilders en ander rechtsgebruies gesteund die haak staan op de rechtsstaat. De VVD heeft op die manier het gedachtegoed van uiters rechts salon vig gemaakt. Dankzijges die verdere samenwerking met de PVV niet op principiële maar praktische gronden afwijst heeft uiterst rechts bij de laatste verkiezingen bijna een derde van de zetels in de Tweede Kamer behaald. In Nederland hoeft Trump niet samen te spannen met uitersrechts om derechtsstaat te ondermijnen. Hier is Dylan Jilgus, Trump's useful idiot. Dank u wel. [applaus] Dankjewel Helen. En kom aan tafel. En we nodigen uit ook aan tafel D66 kamerlid Joost Sneller. [applaus] Joost, je bent kamerlid sinds 2017. Hebt daarvoor andere functies binnen de partij eh vervuld, onder andere bij het wetenschappelijk eh instituut. En we moeten ja, gelet op het voorafgaande natuurlijk wel als eerste aan jou vragen: "Ben jij anders gaan praten?" [gelach] Waarschijnlijk onvoldoende.Onvoldoende. Ja. Maar ik denk dat een deel daarvan natuurlijk wel eh voor mij hè, als het over de rechterstaat gaat, ik ben iemand die wel vanuit het concept denkt en vanuit het systeem redeneert. Ja. En dat is niet altijd de beste manier om de waarde van de rechtsstaat over te brengen aan mensen. Dus ik heb daar nog wel wat eh wat werk te doen ook zelf. En ik denk dat dat ook wel iets is wat mensen die de democratische har rechtstaat een warm hart toedragen ook eh zich zouden moeten voornemen om hetop een betere manier ook weer te proberen te vertellen. Eh en niet alleen maar vanuit trias politica, Montescu, dit. Nee. Eh maar wat heb je er nou daadwerkelijk aan? En zoals eh sommige kamerleden mij wel eens vragen ook tijdens zo'n campagne, wanneer heb je voor het laatst een broodje rechtsstaat gegeten van ja, wat is het nou echt voor mensen? En daar helpt Trump ons mee enorm. Je hebt wel eh geprobeerd dat met een metafoor onder woorden te brengen dat de rechtsstaat heeft dijkverzwaring nodig, hè. We hethet water begint ons langzaam eh op de voeten te lopen. En dat is de eh de les van eh niet alleen van reger extreem rechts, maar eigenlijk een proces wat al langer aan de gang is. Wat wat is jouw grootste zorg over eh het functioneren van die rechtsstaat? Nou, dat er dingen normaal zijn geworden die eigenlijk niet normaal mogen zijn. En ja, ik denk dat je dat net heel mooi hebt beschreven, maar dat hebben we de afgelopen jaren met moties in de kamer van ontslaap burgemeester Halsema, want het staat hier in een wet. We gaangewoon in het coalitieakkoord opschrijven. We gaan eh staatsnoodrecht gebruiken om die asielstop af te kondigen met het sidelinen van het parlement, al dat soort dingen. Ja, dat toen ik voor het eerst op het Binnenhof kwam als medewerker 20052006 was dat ondenkbaar. Ja. En nu is dat gewoon iets wat ja eh in een meerderheidscoalitieakkoord wordt afgesproken. Het is er uiteindelijk niet gekomen, maar dat dat denkbaar was eh dat baart mij heel erg veel zorgen. Ja. Ehm je hebt daar ook eh concrete initiatieven voor genomen in de in deTweede Kamer. Die lopen we even langs. Ehm een initiatiefwet heb je geschreven. Dat is dus een wet die niet door het kabinet wordt gemaakt, maar door een kamerlid of kamerleden, maar in dit geval door jouzelf om ehm politieke bemoeienis met het Openbaar Ministerie te minimaliseren. Waarom is dat nodig? Ehm onze rechtsstaat is eigenlijk gebouwd op het idee. Alle politieke actoren, ministers eh kamerleden, die zijn allemaal eigenlijk brave democraten. Eh en alles komt goed. En wat eh ook wel de mooiweerrechtsstaat wordt genoemd eigenlijk die we hebben, ja, dat is niet meer van deze tijd. Dus wat ik heb geprobeerd te doen is kijken van buiten af: "War zitten nou de meest zwakke punten als je de rechtsstaat wil misbruiken zoals nu ook Trump eh doet." Ja. En één van die dingen is dat de minister van Justitie een aanwijzing kan geven aan het Openbaar Ministerie in individuele rechtszaken om iemand wel of juist niet te vervolgen. Ja, dat laatste is ook belangrijk dat je ook een vervolging kunt stopzetten, hè.Ja. Dus Wilders heeft gewoon ook vragen gesteld toen nog met Wieberen van Haga, oud VVD kamerlid die toen eh bij BVNL zat, stopte het hoger beroep tegen Richard de Mos, zijn oud eh partijgenoot eh en daar gewoon schriftelijke vragen aan de minister van justitie om deze bevoegdheid in te zetten. Maar het kan natuurlijk ook zijn eh deze eh centrale banken medewerker die mij dwars zit, ga die nou eens onderzoeken zoals in de Verenigde Staten nu gebeurt. Maar het kan dus ook een politieke tegenstander zijn. Dus het is een heelgevaarlijk instrument eigenlijk waar ik een initiatiefet heb gemaakt om te zorgen dat het Openbaar Ministerie onafhankelijker kan opereren. Ja. En en is dat dan ook de les van regeren met de PVV? Want het klinkt alsof Kijk, we hebben tenslotte ook een PVV minister op asiel gehad, dus die zat in de toren van justitie. Eh bedoel je met die maatregelen ook? Het komt wel steeds dichterbij. Ja, het was natuurlijk al toen opstelte eh minister van Justitie was en er begon een rechtszaak over Wilders ging Wildersheel erg zeggen: "Dit is een politiek proces en opstelte zit erachter." Dus het heeft ook al het doet schade aan de onafhankelijkheid van het Openbaar Ministerie dat die bevoegdheid bestaat. Dat is al nou best wel lang geleden. Maar hoe dichter bij de macht dit soort partijen komen, hoe gevaarlijker dat soort instrumenten worden. En we hebben ook mooie foto's. Eh we hebben [gelach] eh gezien dat eh het gewoon steeds verder opschuift en dat ze ook dus bereid zijn om dit soort instrumenten tegebruiken. En wat je er was een Trump é daarna was het opgelucht ademhalen. En dat is het risico wat ik nu zie dat we denken nou die Wilders dat hebben we wel weer gehad. Maar of het nou Wilders is of een andere radicaalrechtse partij het gaat weer een keer terugkomen. Ja. Ja, die foto daar moest je om lachen. Maar dat moeten we misschien even uitleggen. Als je een initiatiefwet maakt dan zit je als kamerlid in vak K. Dus in het kabinetsvak, vandaar dat er ook rechts minister Fort van Oosten staat die nu minister van justitie is.En die had een argument tegen jouw wet. Die zei: "Ja, als de eh als ik als minister, als bewindsman eh minder te zeggen heb over het OM, dan kan de kamer mij daar ook niet meer over bevragen." Dus dan u zet uzelf op achterstand eh geachte kamer, door mij eh niet meer eh dat ik me niet meer met het OM mag bemoeien. Wat vind je van dat argument? Ehm ik heb toen geloof ik gezegd eh boer waakt voor uw kippen als de vos passie preekt. Want als deze minister van justitie opeens gaat doen alsof hij hetbeste voor heeft met de positie van het parlement, dan ben ik nogal argwanend. En wat mij juist de afgelopen jaren ook als woord voor de justitie bij individuele rechtszaken zegt de minister van justitie altijd en dat is tot nu toe netjes gegaan. Daar doe ik geen mededelingen over. Dus die ministeriële verantwoordelijkheid voor die individuele rechtszaken ja die is juist ook heel weinig waard. Dus ik denk niet dat we heel gaan missen. En hij overdreef wat mij betreft schroomelijk wat er dan zou gebeuren door deze wet.Je noemt het ruis ook hè. Ja. Hij probeerde daar gewoon de de kamer ook eh een beetje zand in de ogen te strooien en gelukkig heeft hij het wel gehaald. Hij heeft het gehaald en hij komt nog in de eerste kamer en daar ziet het er ook eh gunstig uitgelet op de stemverhouding in de Tweede Kamer. Maar dat gaan we nog afwachten. Het tweede wat je graag wilt is dat de wet op de politieke partijen die wel door het vorige kabinet is gemaakt en ook het kabinet daarvoor al in voorbereiding had eh dat die nog aangepast wordt met eenverbod op het niet hebben van leden. Ja. Mag ik dat zo zou to het moeten toelaten van leden. Ja. Ja. Ja. Die We krijgen dus voor het eerst in de Nederlandse geschiedenis een wet op de politieke partij. En dat advies uit die staatscommissie van Remkes die naar het parlementair stelsel dat was 2018 kan je nagaan dus hoe lang geleden dat begonnen is. En daar hebben van Kaiser Olonkeren, Hank Bruin, Slot, Hugo, de Jongen allemaal aan gewerkt en wij verwachten nu eindelijk dat we dat in het voorjaar gaan behandelen. Dus ik hebeh afgelopen week het amendement ingediend omdat eerder Judith uitermarkt van NSC eh daar zelf niet aan wilde en mijn motie om de kamer daartoe op te roepen verworpen werd. Maar ik zie wel steeds meer steun. Zij had heel veel aarzelingen bij zulke beperkingen opleggen. Een politieke partij is uiteindelijk een vereniging. En als je dan aan een vereniging dit soort beperkingen gaat opleggen, daar dat was haar grote aarzeling. Ja, maar je bent niet zo dat zie nou het was ook een politieke aarzeling denk ik,want op dat moment zat ze in een kabinet met de PVV. Dus ik weet niet of het inhoudelijke arzeling of politieke arzeling was. Dat is wel één van de argumenten natuurlijk dat je zegt: "Ja, het is aan de kiezer." Ja, ik vind dat nogal een armoedige opvatting van wat we van politieke partijen mogen vragen, hè. Als wij als fractie zoteen hopelijk weer meer dan 50 medewerkers hebben, dan moeten wij een ondernemingsraad hebben. Ja. Ja, dat vinden we allemaal heel normaal. Eh en politieke partijen zijn helebelangrijke organisaties binnen onze democratie. En we komen uit een model dat we eigenlijk meer het angloosaxische model, we vragen er helemaal verder niks van. Terwijl in Duitsland staat dit al eh 60 70 jaar in de eh in de wet. Dus is het ook heel normaal eigenlijk om dit te vragen. En als we die norm zijn een democratie willen bestendigen, dan denk ik dat het ook heel belangrijk is om te zorgen dat juist die belangrijke organisaties dat ook doet leden hebben met inspraak. Ja. Checks en balances en leden die ookeh invloed kunnen uitoefenen op het programma en op de kandidatenlijst. Ik denk dat dat onze democratie veel sterker zal maken. Ja. En en heel even want de de AFD doet het daar natuurlijk ook gewoon hartstikke goed. Wat verandert het dan voor zo'n partij dat die partij leden heeft? Ja. Het gaat checks en balances wel meer inbouwen in zo'n eh politieke partij. Heb je een voorbeeld? Nou, we het ging net even over hoe Geert Wilders zijn partij leidt. En nou is dit een wet die we wat mij betreft ook naWilders pensioen zullen hebben. En dan zal er een andere partij opkomen die zal ook aan die regels moeten voldoen. Maar dat betekent voor een PVV dat er veel meer eh tegenspraak ook wordt georganiseerd en dat er veel minder alleen heerschappij zal zijn. Hm hm. Ehm een derde ding dat je wilt is dat heeft met de rechtelijke macht te maken is dat de politiek minder zeggenschap krijgt over de benoeming van de leden van de raad van de rechtsspraak hè. Dat is het bestuur van de rechtelijke macht. En ehm dat die ook een eigen begrotingkrijgen, zodat die niet afhankelijk zijn van grillen, noem ik het dan maar even, binnen justitie. Stel ook dus weer dat daar een bewindsman zou komen die eh invloed willen uitoefenen op de rechterlijke macht. Ja, maar ook dit hebben we in andere Hongarije, Polen hebben we gezien dat die rechterlijke macht als eerste eigenlijk aan de beurt is als een tegenmacht voor de zittende democratisch gekozen eh machthebbers om nog die willen ze natuurlijk uitschakelen zodat ze lekker kunnen doen wat ze zelf willen.En ik denk ook dat in dit opzicht ons stelsel heel erg op vertrouwen gebaseerd is dat het kabinet zal zich nooit mengen in benoeming van rechters. terwijl er best wel veel mogelijkheden zijn om via die benoemingen van de Raad voor de rechtsspraak ook invloed te hebben op de samenstelling van gerechten, onze rechtbanken en wie daar uiteindelijk president wordt daar. En de president heeft weer een belangrijke rol in het tuchtrecht van rechters wat juist in andere landen is gebruikt om te zorgen dat er rechters kwamen diezich een beetje hielden aan de lijn zoals het kabinet daar dat graag zag. En wat je ziet in bijvoorbeeld Polen is hoe moeilijk het is om op een rechtsstatelijke manier na zo'n onrechtstatelijk bewind zal ik maar zeggen het weer ongedaan te maken. Want ja, dan komt er weer misschien een democratisch hè even antidemocratisch democratisch dan komt er na zo'n antidemocratische coalitie komt er weer een democratische coalitie maar ja gaat die dan rechters ontslaan? Ja. om te zorgen dat er weeronafhankelijke rechters komen. Dus dat is een beetje als die eieren eenmaal geklutst zijn, wordt het heel moeilijk om ze weer terug te krijgen. Dus daarom [gelach] is het volgens mij zo belangrijk om dit voorzorgsbeginsel zeg maar ook hier toe te passen en te zorgen dat we dit onmogelijk maken. Vind je ons te naïef? Ja, niet niet ons. Maar [gelach] ik vind dat wij hier heel erg eh denken: "Nou, komt allemaal wel goed. Dit gaat hier nooit gebeuren." En notebenen BBB tijdens de eerste termijn van dit debat eh wat nogvoor de verkiezingen was: "Ja, waar maakt die D60ers zich druk om? Dit gaat hier nooit gebeuren." Terwijl dat de partij is die gewoon daarna ook weer moties eh steunt om dat asielnoodrecht allemaal weer in te roepen zonder dat er één expert is die zegt: "Dit mag gebeuren. Dit dit is daar ook voor bedoeld. En zeg nou ja, dus ik ja, ik vind ons behoorlijk naïf en ik denk dat er nog naast deze drie dingen ook veel meer mogelijkheden zijn voor iemand die kwaad wil eh om onze democratie temisbruiken. Ja, wat heb je hier liggen? N dit is het stuk Ik dacht dat we ook nog even over waarom het tijdens de campagne geen rol speelt. Dit is het stuk dat ik heb geschreven eh tijdens de campagne. Eh ik heb het project 2026 genoemd met een knipoog naar eh project 2025 omdat ik denk dat we ook gezamenlijk als democraten in de kamer een agenda moeten hebben om die democratische rechtsstaat te versterken. En dit is dan de kant waar we gewoon de waarborg en macht tegen macht eh beter moeten organiseren. Maar onzerechtsstaat werkt natuurlijk ook te slecht voor hele grote groepen mensen omdat de gifrechten te hoog zijn, omdat sociale advocatuur ontoegankelijk is, maar ook omdat eh burgerschapsonderwijs relatief slecht eh geregeld is en omdat Prodemos, de organisatie die ook het land in trekt om scholieren eh over democratie en over rechts staat te vertellen, ja, eh een budget van niks heeft. Eh jij was ontevreden dat in de campagne de democratische rechtsstaat niet één van de thema's geweest. Dat dat heeft misschien te maken metwaar je mee begon dat het al snel te abstract wordt en moeilijk om in een in een televisiedebat even snel aan de orde te stellen. Ja, dus de televisiedebat, maar ook kieskompas eh ook niet in de Nee. En ook tijdens de campagne, ik was ook de vorige periode in onze inderdaad wat kleinere fractie was ik ook woord voor de economische zaken. Ja. Wel acht negen verkiezingsdebatten van allerlei brancheverenigingen, bedrijven eh gehad. Over democratische rechtsstaat geen enkel debat. Eh dus dat dat dat vind ikwel zorgelijk. Ik hoorde BUMA zeggen dat in het vervolg van de formatie wat dus nu eh de volgende fase is ingegaan, dat democratie en goed bestuur ook een onderdeel moeten worden. Hij heeft vijf thema's behandeld. Er komen er nu meer bij. Eh dit zou er ook bij moeten. Heb jij dat ook gehoord? Ja, ik heb wel inderdaad dat gezien. Ja, en dat is natuurlijk twee dingen, hè. De één de overheid moet ook weer beter gaan leveren gewoon op de zorgen van mensen die wel de thema's waren die eh in decampagne een grote rol speelde of dat nou wonen, stikstof, klimaat daar dat daar ook meer gaat gebeuren. En daarvoor heb je ook beter bestuur nodig. En dat is meer zeg maar binnen de Haagse Bubbel. Hoe ga je dat nou gewoon ook beter organiseren zodat het ook gebeurt? Ja. Eh maar daarnaast moet er ook wel op de versterking van eh de democratie het een en ander gebeuren. En het gekke is dit heeft de afgelopen eigenlijk sinds die staatscommissie rechtstaat natuurlijk onder de radar ook al in Rutte 3 regeerakkoord, Rutte 4regeerakkoord dingen gestaan waar ik wel denk: "Ja, deze periode moet dat wel ook echt eh in de wetboeken gaan komen." Dat waren kabinetten waar D66 in zat. Ja. Ja. Dus daar stond het wel, maar ook te verhuld. Nee, dus constitutionele toetsing is gewoon een traject lang adem om te zorgen dat rechters ook wetten die wij aannemen in de Tweede en Eerste Kamer mogen toetsen aan de grondrechten. Eh maar ook het herziening van het kiesstelsel is al eerder een keer naar de Raad van Staten geweest. Daarna weerin internetconsultatie gegaan om weer eh aan de bevolking te vragen hè geef ons geef ons feedback. Ja, maar ook die wet op de politieke partij. Ik schetste al daar hebben drie, vier ministers van binnenlandse zaken aan gewerkt. Eh en het is nu wel een keer memorie van toelichting van 150 pagina's. D is een heel omvangrijk wetsvoorstel. Maar nu wel tijd om dit soort dingen ook een keer over de finish. Er moet nu gewoon een D60 minister komen die vier jaar zit. Dat bedoel je eigenlijk. Jij [gelach] jij zegt het.Hele, hoe luister jij hiernaar? Nou, een soort nieuwe Gavin News hebben we hier hè. Ik heb nog even op je Twitter account gekeken of je ook in kapitalen nog niet. Eh [gelach] maar in ieder geval eh kijk alles wat er gebeurt. Ik denk eh eh de opkomst van uiterstrecht is in Nederland toch heel moeilijk te eh stoppen. Dus ik denk dat het heel belangrijk is om die checks en balances te hebben en om de zandzakken inderdaad ik denk dat we daar nu allemaal mee bezig moeten zijn. Ehm dat houdt de hoofdvraag natuurlijk hoe stuit je deopkomst van uiters rechts en dat beantwoord dit niet. Maar dat je al die alles alle checks en balances inbouwt die inderdaad in Duitsland eh die natuurlijk een eh gruwelijke achtergrond hebben met de tweede wereldoorlog, de geschiedenis eh eh in feite meer hebben dan eh dan wij in Nederland die hebben. Maar ja, ook daar stuit het inderdaad de opkomst van de AVD niet. Nee, we hebben gehoord van Helen ook eh en daar heeft ze ook colums over geschreven dat ehm miljardairs die mediabedrijven kopen dat die minstens zo'n grote ehbedreiging voor de rechtsstaat zijn. Denk jij dat ook? Nou, als je de macht van Elon Musk ziet met X en hoe makkelijk die die algoritmes kan tweaken en wat zijn uitgesproken agenda, of het nou over AfD of over andere eh Europese zaken is, ja, dan moeten we daar zeker zorgen om maken. En dan vind ik hè we hebben een paar regels gemaakt, de Digital Services Act om te zorgen dat we die tech grote techbedrijven beter kunnen reguleren. Maar dat heeft tot nu toe niet opgeleverd wat je daarvan mag hopen. Eh en dat wordt wel tijd dat eenwat meer tanden krijgt ook vanuit de Europese Commissie. Dus op die manier zeker al eh en daar heb je nog niet over dat zij gewoon kunnen gaan financieren hier. Daar zie je minder een nationale weg dan de Europese weg om daar eh iets aan te doen. En je kan ook wel op nationaal niveau wat dingen doen, maar je ziet hoe makkelijk je dan tegen elkaar wordt uitgespeeld en hoe je gewoon eh als wij eh x uitnodigen voor een hoorzitting in de Tweede Kamer dat het gewoon is eh wie ben wie zijn jullie? Dus dat je daar wel ookgemeenschappelijk als grote interne markt op Europees niveau moet optreden volgens mij. Ja. Nu je hier toch bent, Joost, hoe gaat het met de formatie? [gelach] Nou, dat hebben ze net eh heel heel goed geschetst. Ze gaan ze gaan verder onderhandelen in eh in Hilversum. Ik hoor altijd dat er eh je hebt natuurlijk de lijsttrekker en de secondant eh die eh zien we voortdurend in beeld. Maakt David mooie foto's van. Maar dat er altijd daarachter zijn er tafels met kamerleden die zijn expert op een bepaald gebied. Jouw eh expertise isduidelijk. Ehm praat jij nu ook al met CDA en straks met D60 over dit soort onderwerpen? Ja, maar eigenlijk ook wel met andere zoals dat amendement over die interne partijdemocratie heb ik samen met GroenLinks P van de A ingediend. En ook eh ook de tijdens de periode Rutte 4 trok ik vaker op met pak een beter een SP kamer lid Michiel van Nispe dan ik deed met eh mijn VVD collega in de kamer die qua samen moties indienen. Dus ik eh ja, ik ik herkende niet zo erg dat we opeens een opdracht hadden. Wemoeten nu gaan samenwerken. Eh ik denk dat dat iets zeker op die binnenlandse zaken en justitieptefeuille iets is wat er eigenlijk altijd al was. Ja. Ja. En ehm ehm moet je nou ook zelf adviezen geven of krijg je als kamerlid gewoon af en toe een briefing van eh eh zo en zover zijn we of word je ook geraadpleegd over eh Nee, het is altijd denk ook een wisselwerking. Ik bedoel, je moet weten waar de onderhandelingen staan om te zorgen dat je ook je mening kan geven, maar je moet ook zelf je mening geven enweten eh hoe gaat hoe ga je van zo'n eh abstract idee naar een concrete afspraak en wat is er iets, ik bedoel, kijk naar naar de kamer. Wat zijn de natuurlijke meerderheden? Want dit wetsvoorstel werd aangenomen zonder dat het in een coalitieakkoord stond. Ja. Eh ja, waar ga je dan op inzetten om wel in een coalitieakkoord te krijgen? Nou, wat en dan heb je nog de eerste kamer natuurlijk wat gewoon steeds belangrijker hè. Het tellen tot 150 en daarmee 76 cruciaal, maar tellen tot 38 meerderheid in de eerste kamer wordtnatuurlijk ook steeds belangrijker in Den Haag. Maar juist formaties zijn momenten waarop je dingen kunt regelen. Vaak is het daarna moeilijker. Dat hangt ervf. Want als jij een afspraak maakt in een minderheidskabinet, dan heb je daarmee misschien één of twee partijen die er eerst mee oneens waren gebonden, maar heb je ook nog geen meerderheid gemaakt. Eh maar dat is inderdaad ja, ik ontegenzeggelijk formaties zijn een cruciaal moment om dingen af te spreken. Zeker als je wil dat een kabinet ietsgaat uitvoeren. Ja. Dus bijvoorbeeld dat eh die rechterlijke macht eh onafhankelijker maken en die dat zou iets kunnen zijn om nu in een in een formatieakkoord op te nemen. Ja, want in in ma voor die andere twee dingen is er wetgeving in de maak en eh en de leden eh ledenpartij. Maar voor de voor die rechtelijke macht zou je dat bijvoorbeeld nu kunnen afspreken? Ja, want al anderhalf jaar geleden is mijn motie aangenomen om te zorgen dat die macht van de regering over de Raad voor de rechtspraak geminimaliseerd zouworden. Daar was eerst Teun Struiken, de staatssecretaris van NEC, over aan het studeren. Nu is Arno Rutte, de staatssecretaris van de VVD aan het stil. Dus dat is wel iets waar ik heel ongeduldig van word van ja eh wanneer gaan we dat een keer zien? Ja. Eh en dat zou iets kunnen zijn om af te spreken, maar het zou ook iets kunnen zijn om juist een volgende initiatiefwet dan weer van te maken. En hoe zorg je nou als jij het er door krijgt en we hebben het vier jaar dat het niet daarna gewoon weer afgeschaftwordt? Nou, mijn mijn ervaring is wel dat als het helemaal in de wetboeken staat dat het best wel ingewikkeld is om het er weer uit te krijgen. En eh mijn mijn favoriete voorbeeld was destijds niet mijn favoriet, maar het wiet experiment. Ik ben ook woord voor de drugsbeleid. Daar waren eh ChristenUnie, CDA was er tegen, PVV was er tegen, maar ook het vorige kabinet wat eigenlijk bestond uit drie tegenstanders van het experiment. Ja. Omdat het in de wet staat en omdat het gewoon moet worden uitgevoerd, danis dat er eigenlijk niet meer uit te krijgen. Dus tuurlijk wetten kunnen ook weer worden aangepast. En je hoort nu ook stemmen. Je kan in de grondwet ook zeggen zoals bij bijvoorbeeld bij de eh bezoldiging van het Koninklijk Huis moet je 23 meerderheid hebben voor een wet om het te wijzigen. Dat zou je kunnen afspreken voor sommige hele belangrijke waarborgen. Betekent wel dat je ook een grondwetswijziging met een 23 meerderheid moet hebben om het er een keer in te zetten. En nou ja, met deze kamer weet ik niet of ik een 23demeerderheid kan vinden voor dat soort dingen. En dat zegt natuurlijk wel hoe nodig het eigenlijk is dat die meerderheid er niet zou zijn. Gaat de VVD het eh akkoord heel erg naar rechts trekken? Nou ja, wat ik dat moeten we zien eh dat zal wel hun intentie zijn. Ik bedoel dat daar zijn ze voor. Eh maar ik denk dat het heel belangrijk blijft om te kijken inderdaad naar die wat er met die eerste kamer ook nodig is. En als jij een stabiele ehm minderheidscoalitie wil bouwen, dan is het juist die flexibiliteit dat je naar rechts en naarlinks kan is volgens mij heel belangrijk. En dat vraagt zowel de oppositie vraagt dat iets, maar ook wat de coalitie doet. Ja. Nee, in de krant heeft Raoul Dupré, onze chef, Haagsredactie, zaterdag geschreven dat wel degelijk GroenLinks P van de A nog steeds een heel belangrijke factor zal zijn, juist vanwege de eerste kamer. Dus daar gaan jullie ook zeker mee praten. Ja, volgens mij is eh Jesser Klaver ook al langs geweest bij de informateur. Eh iedereen kan zich abonneren op de openbare agenda van de informateur.Sowieso een aanrader om het een beetje te kunnen volgen. [gelach] Ja. Ehm en dat lijkt mij heel logisch dat hij inderdaad ook gewoon weer wordt uitgenodigd. Ja. komt 2121 erbij? Nou ja, wat eh wat Jette betreft niet heeft hij gezegd en wat sneller betreft ook niet lijkt mij. Nee, nee, nee. Eh ik bedoel maar de de de voorkeurs scenario's zijn ook op een gegeven moment zo hè, want we hebben natuurlijk ook bij de verkenner, bij de informateur aangegeven een meerderheidsvariant is natuurlijk ideaalom de grote problemen aan te pakken. Alleen ja, als die meerderheidsvariant geblokkeerd wordt, dan moet je ook je knopen tellen. Ga je dan 7 maanden om elkaar heen draaien, wachten tot die gemeenteraadsverkiezingen voorbij zijn om dan misschien Ja, daar zitten we daar zit volgens mij niemand op te wachten. jaar demissionair geweest. Ja. Terwijl er hele grote problemen zijn. Eh dus ja, dat wordt ook wel een keer tijd om daar gewoon mee aan de slag te gaan. En dat is volgens mij wel ook een breedgedeeld sentiment. Mooi. Dankjewel. Applaus voor Jo Sneller. [applaus] Is er nog eh goesting voor een enkele vraag uit de zaal of is iedereen eh platgesproken? Kom naar u toe. Vooraan. Meneer Michiel. Heb jij Ja, geweldig. Een beetje licht. Eh voor Joost. Ehm mooi verhaal over de checks and balances, maar ik ben heel erg benieuwd hoe je ook zorgt voor een betere rechtstelijke cultuur, want uiteindelijk kun je alles in wetten schrijven, op papieren schrijven, maar als de cultuur niet goed is, dat zie jein Polen ook, dan heb je helemaal niets. Ja, ik denk aan de ene kant gewoon weer de nieuwe generatieemocraten, wat we moeten beginnen met burgerschapsonderwijs waar je ziet dat dat al gewoon eh dat we daar lager scoren dan andere landen, dat je daar moet beginnen. Maar ook wat wij in Den Haag doen moet dat veel meer uitstralen. Dat vind ik één van de mooie dingen van Bontebal met zijn democratisch Etos die dat ook wel doorleeft en waar je ook bij het CDA qua gedrag [gelach] ook en ook qua stemgedrag wel een echt een anderehouding ziet dan toen ik eh medewerker was en je Jan Piet Heijn Donner en eh Ernsters Ballin zag. Die waren wel rechtstatelijk, maar toch een heel ander soort inslag. Eh en dat Rianne Letert als informateur zei bij die persconferentie donderdag was het geloof ik ook. Het is 50% houding en 50% inhoud waar ze aandacht aan wil besteden. Dus volgens mij is dat eh heel belangrijk. Heb hier nog een vraag. Wat? Nou, even daarin eh samen verder denk het. Ehm tijd geleden was er een documentaire van Forum van Democratiewaarin ze met name de jeugd heel erg eh inkapselen in hun gedachtegoed met trainingen in de Ardennen et cetera. Ehm mijn mijn vraag gaat eigenlijk over dat is de nieuwe eh de generatie die op ons afkomt. Ehm daar zie ik eigenlijk een heel groot gevaar. Ben ik daar Ja, klopt dat dat gevaar of valt dat wel mee? Ehm het was een het is voor mij een waarschuwing. De scholierenverkiezingen van eh vorige keer werden gewoon glansrijk gewonnen door Forum voor Democratie. Maar dat is iets waar je naar kan kijken en bang van kan worden.Het is ook iets wat tot verandering van gedrag kan leiden bij andere partijen die wel democratie uitdragen ook zal ik maar zeggen. Voor ons heeft dat één van de dingen die dat heeft betekend is we hadden eerst gezegd TikTok daar moeten wij niet aanwezig zijn want eh de backdoor met de Chinezen onze privacy. We willen niet dat ambtenaren erop zitten. Dus wij kunnen als politieke partij dat ook niet doen. Daar hebben wij een 180° draai gemaakt omdat daar gewoon Forum eigenlijk in zijn eentje de dienst uitmaakte en alleen maar hetextreemrechtse narratief eh dominant werd. En toen zijn wij teruggegaan naar TikTok. En als je nu die evaluaties ziet met eh het aantal kijkers en dat soort dingen eh en ook de scholierenverkiezing, dan zie je ook hoe makkelijk het is om dat terrein terug te winnen en dat op een andere manier te doen. Maar dat vraagt ook andere type communicatie van politieke partijen, maar dus ook wel een kentering van waar zijn de mensen, waar zijn deze jongeren, waar kan je ze nog bereiken en met wat voor type boodschappen kan je zebereiken. Dus dat is wel iets waar we volgens mij juist eh het moet een aansporing zijn voor meer de traditionele partijen zal ik maar zeggen of meer de middenpartij of de Democratische partij hoe je ze wil noemen om ook wel die doelgroep niet te verliezen en er vroeg bij te zijn. Is er een laatste vraag? Hoeft niet. Mag wel. Ja, ik kom naar u toe. Even kijken of je daarbij kunt komen. Ja, dat gaat lukken. Ja. Eh ja, mevrouw Mees die zei op een gegeven moment een beetje helemaal aan het eind dat er een hoofdvraag was. Ehhoe eh voorkom je de opkomst van eh extreem rechts? Wat voor mij één van de problemen is op dit moment ook in de kamer dat eh weinig partijen zijn die echt eh serieus mee kunnen doen. Maar wat is eh het antwoord van meneer Sneller op deze hoofdvraag? Ja, er is niet één antwoord op wel de hoofdvraag inderdaad. Eh ik denk dat deel van het antwoord bestaat uit zorgen dat de politiek die niet radicaal rechts is levert op de grote problemen en zich niet verliest in eh onderling gezeur eh en daarmee het beeld schetst van eenonmachtige politieke elite die er toch niet meer toedoet. Eh ook assertief blijven opstaan en optreden voor democratische waarde en daar veel uitgesprokener in zijn. En ook kijk wat Wilders bijvoorbeeld goed doet, maar dus ook Cherry Baodet waar we net de vraag over ging, daar is sociale media chef zaggen en het is het eerste wat hij doet. Terwijl ja, ik zei het al even, ik liep in 2000 Wilder zit ook al heel lang op het Binnenhof hoor, maar langer dan ik. Maar ik liep voor het eerst in 2005 dat Binnenhof op. En als ik een weekbegin met waar wil ik Remco Meijer over bellen? Omdat ik denk dat ik daar een interessant verhaal over heb, dan begin ik bij de parlementaire agenda. Wat Wilders doet is hij begint bij de Telegraafrubriek wat u zegt. Oftewel veel meer van buiten naar binnen. Dus ik denk dat een deel ook is dat wij als politiek ook moeten nadenken of als politiek, maar dat ik als politicus me heb voorgenomen om na meer na te denken over ja, wat is het nou waar de buitenwereld ook mee bezig is en hoe kan ik daar meer bij aansluiten quacommunicatie. En ik denk dat dat ook iets is wat eh wat als je dat als we dat collectief wat breder gaan doen vanuit dat midden dat dat ook eh een ander verhaal erin kan brengen waardoor de agenda ook minder wordt bepaald door Wilders. Dus eh we hebben daar ook zelf gewoon volgens mij heel veel werk te doen. Het midden moet beter presteren. Ja, maar het is niet niet alleen maar de balken en de variant van we moeten het beter uitleggen eh maar ook maar doe maar zowel doen, maar ook qua het type communicatie het andersdoen. Toch anders praten. Deels ook. Ja, maar ik bedoel hoeveel mensen als ik ga flyeren op straat of ik ga langs de deuren ergens en ik begin met Montescu. Ja. Ja. slaat natuurlijk alles dood. En dat is een extreme variant. Maar ik heb nog niet eh een een auteur gevonden die heel mij heel goed kan voeden met hoe vertel je dat nou wel in een bread and butter achtige manier terwijl je ziet en dan vooral op een meer positieve manier eh die niet is eh anders komt de apocalypse kijk maar naar Trump. [gelach] En dat is natuurlijk weleen heel behulpzaam doenbeeld die wel mensen ook kan wakker schudden en ook kan mobiliseren, activeren. Maar je wil ook laten zien wat er nog verder in het verschiet ligt. En ook even ook voordat Wilders begon was onze democratische rechtsstaat nog niet ideaal. Er zitten heel veel afspieg representatieproblemen in. Nou ja, wat ik zei, het werkt niet genoeg voor mensen. Het is onvoldoende toegankelijk. Dus het is en beschermen en verbeteren tegelijk ook. Ik vind dat je vanmiddag heel duidelijk bent geweest, Joost. Dus eh volgens mijgaat het de goede kant op. En als we bij de borrel horen dat dat eh voor de zaal ook zo is geweest, dan eh zijn we misschien nog te naïef, maar komen we vast een stuk eh verder heel heen. Dankjewel iedereen. Dank voor de aandacht. Joost nogmaals. En eh zoals gezegd eh tijd voor de borrel. En als u het leuk hebt gevonden, dan doen we het volgend jaar rond deze tijd gewoon nog een keer. Zeker. Ja. Ja. Oké. Dank u wel. [applaus]