As pandeireteiras, tamén coñecidas como cantareiras, constitúen un fenómeno musical feminino con raíces profundas na sociedade agraria galega anterior ao século XIX, onde cumprían un papel fundamental nos encontros comunitarios como fiadas ou esfolladas. Estes actos, ligados ao ciclo agrícola, remataban con festas onde a música era protagonizada por mulleres que empregaban instrumentos de percusión accesibles como pandeiretas, ferriños ou cunchas, converténdose así en elementos esenciais da sonoridade vernácula. As súas interpretacións abranguían dende pezas tradicionais como muiñeiras até adaptacións de ritmos foráneos como mazurcas, mantendo unha orde establecida que guiaba o baile. A pesar de seren as auténticas transmisoras da lírica oral galega, foron historicamente invisibilizadas fronte á figura masculina do gaiteiro, asociado ao espazo público e recoñecido institucionalmente como símbolo do folclore. Cando os coros galegos comezaron a recoller e difundir a música tradicional a finais do século XIX, canonizouse un modelo masculino que relegou as pandeireteiras ao ámbito doméstico, dificultando a súa valoración cultural. A represión franquista e a posterior emigración aceleraron a perda da transmisión oral, levando á decadencia dos seráns e das foliadas. Con todo, nos anos setenta produciuse un rexurdimento grazas a novos movementos de recollida e á memoria viva das mulleres maiores das aldeas. O caso máis relevante é o Cancioneiro popular galego da suíza Dorothé Schubarth, onde as informantes femininas predominan amplamente, evidenciando o seu papel central na pervivencia do repertorio tradicional. Esta recuperación iniciouse con agrupacións como as pandeireteiras de Buxán en 1963, que romperon esquemas actuando en escenarios e cobrando polos seus concertos, abrindo paso á profesionalización deste labor cultural. Durante as décadas seguintes, o fenómeno estendeuse coa incorporación das pandeireteiras a grupos folclóricos como Xacarandaina ou Aturuxo, chegando a colaborar con referentes como Milladoiro, cun impacto que traspasou as fronteiras galegas. A consolidación mediática produciuse coa aparición da televisión autonómica e programas como Luar ou Alalá, que facilitaron a visibilización masiva destas agrupacións. Xurdiron conxuntos independentes como Leilia ou Faltriqueira, que actualizaron a tradición cun enfoque contemporáneo e reivindicativo, incorporando elementos escénicos, vocais e rítmicos innovadores. Hoxe existen múltiples agrupacións, tamén mixtas ou masculinas, que reflicten a evolución dunha práctica que pasou de ser doméstica a profesional, de espontánea a ensaiada, de rural a urbana. Este proceso revela unha relectura identitaria do papel das mulleres no patrimonio inmaterial, transformando o pasado nun motor de creación presente. Finalmente, a Real Academia Galega recoñeceu este legado ao dedicar o Día das Letras Galegas de 2025 ás pandeireteiras e á poesía popular, homenaxeando a figuras como Adolfina Casás ou as integrantes das Pandeireteiras de Mens. Este xesto institucional implica unha reparación simbólica e unha valorización da transmisión feminina, que durante séculos sustentou a oralidade lírica galega sen recoñecemento público. Ao integrar estas voces no canon literario e cultural, afóndase na democratización da memoria e na pluralidade das expresións artísticas. As pandeireteiras, que foron silenciadas durante décadas, emerxen hoxe como emblemas de resistencia, creatividade e identidade colectiva. A súa recuperación non só preserva unha estética musical, senón que devolve ás mulleres o seu lugar lexítimo na historia cultural de Galicia.
